Massa
Massa (borınğı yunança qamır kisäge) - skalär fizik zurlıq, fizikanıñ iñ möhim zurlıqlarınıñ berse. Başta fizik obyektta matdä miqdarın taswirlağan, quyılğan inertlıq, häm gravitatsiä üzlege - awırlıq massağa bäyle bula.
Zamança fizikada "matdä miqdarı" energiä häm impuls töşençäläre belän bäyle, häm massa - tınıçlıq energiäsenä tigez.
Tabiğättä massa berniçä yullar belän kürsätelä:
- Passiv gravitatsion massa - tışqı gravitatsion qır belän cisemneñ tä'sir iteşüe köçe zurlığın kürsätä.
- Aktiv gravitatsion massa - cisem buldırğan gravitatsion qır zurlığın kürsätä
- İnertlıq massa - cisem inertlığı däräcäsen kürsätä, Nyutonnıñ ikençe qanunında qullanıla
Küp täcribälärdä gravitatsion häm inertlıq massalar tigezlege 10−13 tögällege belän isbatlanğan.
Klassik mexanikada tulı massa - sistema öleşläre massaları summasına tigez.
Tiñdäşlek mäsläge
Gravitatsiä qırındağı küreneşlär - turı kilüçe inertlıq köçlär qırındağı küreneşlärgä tiñ bula.
Gravitatsion massa - cisemnär üzara gravitatsiä tä'sir iteşüe däräcäse bulıp tora.
İnertlıq massa - cisemnär dinamik üzleklären taswirlıy.
Taswir
Klassik mexanikada massa - additiv, invariant zurlığı.
Maxsus çağıştırmalılıq teoriäsendä - additivsız, invariant zurlığı häm tübändägeçä bilgelänä:
E - tulı energiä, p - impuls, c - yaqtılıq tizlege
Telägän qaysı metrikada:
— metrik tenzor, — 4-impuls
Tınıçlıq massası
Tınıçlıq massası:
Qayber ülçäw sistemasında yaqtılıq tizlege 1 - gä tigez, şuña kürä:
Foton (häm uydırma graviton) tınıçlıq massası nul'gä tigez, alar här xisap sistemasında yaqtılıq tizlege belän xäräkät itä.
Törlär
- Uñay massa - tardionnar - Standart modeldä barlıq kisäkçelär: leptonnar, neytrino, kvarklar, W-, Z- bozonnar, Higgs bozonı. Yaqtılıq tizlegennän azraq tizlege belän xäräkät itä ala.
- Nul' massa - lükson - glüonnar. kvant xromodinamikası säbäple irekle xäldä bulmıy).
- Tiskäre massa - uydırma kisäkçelär - telägän nindi tizlege belän xäräkät itä alır ide.
- Uylanma massa - taxion - Yaqtılıq tizlegennän yuğarıraq tizlege belän xäräkät itä ala.
Ülçäw berämlege: Sİ - kg, SGS - gramm.
Ädäbiät
- Джеммер, Макс Понятие массы в классической и современной физике. — М.: Прогресс, 1967.
- Переиздание: Едиториал УРСС, 2003, ISBN 5-354-00363-6.
- Окунь Л. Б. Понятие массы (Масса, энергия, относительность) Успехи физических наук, № 158 (1989)
- Окунь Л. Б. О письме Р. И. Храпко «Что есть масса?». Успехи физических наук, № 170, с.1366 (2000)
- L. B. Okun On the concepts of vacuum and mass and the search for higgs (англ.) // Modern Physics Letters A. — 2012. — Vol. 27. — P. 1230041. — DOI:10.1142/S0217732312300418 — arΧiv: 1212.1031
- Спасский Б. И.. История физики. М., «Высшая школа», 1977. Том 1, часть 1-я.
- Gordon Kane. The Mysteries of Mass. // Scientific American. June 27, 2005.
[