Dähli
Şähär
|
Dähli yäki Deli, Dehli (hindi telendä दिल्ली , päncäbi telendä ਦਿੱਲੀ , urdu telendä دِلّی , inglizçä Delhi) - xalıq sanı buylap İndiäneñ ikençe şähäre (Mumbaidan soñ), Berlek cire statuslı (Deli Milli başqala töbäge).
Yamuna yılğası yarında urnaşa.
Xalıq sanı - 11 007 835 keşe (2011).
Dähli - küpmillätle qatnaş mädäniätle şähär.
Tarix
Borınğı tarixı
Dähli - İndiä tarixında cide imperiä başqalası.
Deli şähärendä 6000 dönyanıñ ähämiätle häykällär urnaşa.
Berençe şähär 3000 b.e.q. Mahabharatadan Pandav dinastiäse tarafınnan nigezlängän.
Berençe iseme - İndraprastha bulğan.
2 ğasırdan b.e.q. Mauria patşaları xäkimiäte astında bulğan.
İseme
340 yılda Kanauca Dehlu (Kanauca Dähli) patşası tarafınnan yañadan tözelgän. Ber çığanaq buyınça Dähli (Dehli) anıñ xörmätenä atalğan.
İslam çorı
Mähmüd Gäznäwi soltanı tarafınnan yawlap alınğan.
Qutb ud-din Aybäk basıp alğan. Qutb ud-din Aybäk berençe äfğän dinastiäsenä nigezlägän.
Äfğän dinastiäse idärä itkän çorda Dähli bik bayıtqan.
1288 yıdan Deli şähärendä ikençe törki dinastiä Gilci idärä itä başlıy. Gilci näsele idärä itkän çorda mogol höcümnären uñışlı tuqtata.
1321 yıldan öçençe dinastiä.
1325 yılda Giäs ud-Din Tuğlaq Tuğlaqabad şähärenä nigezlägän.
1398 yılda Aqsaq Timer Dähli şähären yawlap alıp cimergän.
1450 yıldan - Lodi dinastiäse astında.
Böyek Mogollar İmperiäse eçendä
1526 yılda Färğänä üzänendäge däwlätneñ xäkime Babur Dähli şähären yawlap alğan. Babur - Böyek Mogollar İmperiäsenä nigezlägän.
Xumayun padişahı - ikençe böyek Mogol - şähärne alıp anı üz başqalası itep yasağan.
1556 yıldan Aqbar imperatorı idärä itkän çorda başqala Agra şähärenä küçerelä.
Şah Cähän (1627-1658) idärä itkän çorda Qızıl Kirmän (Lal Kila) häm Şahcahanabad tözelgän.
Nädir Şah höcüme
1739 yılda Nädir Şah ğäskärläre Dähli şähären yawlap alğannan soñ Mogol İmperiäse tarqalğan.
Britaniä xäkimiäte astında
1803 yıldan Britan Ost-İnd şirkäte yoğıntısına eläkkän.
Sipay Kütäreleşe.
1857 yılda Britan yanaralı Wilson Deli şähären yawlap ala.
1911 yılda Deligä İndiä Britan vitse-patşası ikämätğähe küçerelä (Kalkutta şähärennän).
Bäysez İndiä
1911 yılda Yaña Dähli (Nyu-Deli) şähäre nigezlängän.
1947 yılda İndiä başqalası itep iğlan itelgän.
Şähär klimatı
| Dähli klimatı | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Kürsätkeç | Ği | Fev | Mar | Apr | May | İün | İül | Avg | Sen | Okt | Noya | Dek | Yıl |
| Absolüt maksimum, °C | 30,0 | 34,1 | 41,7 | 43,7 | 48,8 | 47,9 | 43,5 | 42,0 | 39,0 | 39,0 | 36,1 | 33,0 | 48,8 |
| Urtaça maksimum, °C | 21,0 | 23,5 | 29,2 | 36,0 | 39,2 | 38,8 | 34,7 | 33,6 | 34,2 | 33,0 | 28,3 | 22,9 | 31,2 |
| Urtaça temperatura, °C | 14,3 | 16,8 | 22,3 | 28,8 | 32,5 | 33,4 | 30,8 | 30,0 | 29,5 | 26,3 | 20,8 | 15,7 | 25,1 |
| Urtaça minimum, °C | 7,6 | 10,1 | 15,3 | 21,6 | 25,9 | 27,8 | 26,8 | 26,3 | 24,7 | 19,6 | 13,2 | 8,5 | 19,0 |
| Absolüt minimum, °C | −0,8 | 1,0 | 4,1 | 12,2 | 16,7 | 19,6 | 20,3 | 20,0 | 17,2 | 11,1 | 5,0 | 1,0 | −0,8 |
| Yawım-töşem norması, mm | 19 | 20 | 15 | 21 | 25 | 70 | 237 | 235 | 113 | 17 | 9 | 9 | 790 |
İdärä büleneşe
Dähli Milli Başqala cire 1483 km² mäydanlı öç ayırım şähär korporatsiäsenä bülenä: üzidärä korporatsiäse Dähli (1397,3 km²), üzidärä komitetı Nyu-Deli (42,7 km²), Dähli xärbi şurası (43 km²).
Rayonnar
1997 yıdan Dähli Milli Başqala cire 9 rayonnan bülenä.
| № | Rayon | Mäydan, km² |
Xalıq sanı, keşe (2011) |
Tığızlığı, keşe./km² |
|---|---|---|---|---|
| 1 | Üzäk Dähli | 25 | 578 671 | 23146,84 |
| 2 | Tönyaq Dähli | 59 | 883 418 | 14973,19 |
| 3 | Könyaq Dähli | 250 | 2 733 752 | 10935,01 |
| 4 | Könçığış Dähli | 64 | 1 707 725 | 26683,20 |
| 5 | Tönyaq-Könçığış Dähli | 60 | 2 240 749 | 37345,82 |
| 6 | Könyaq-Könbatış Dähli | 421 | 2 292 363 | 5445,04 |
| 7 | Nyu-Deli | 35 | 133 713 | 3820,37 |
| 8 | Tönyaq-Könbatış Dähli | 440 | 3 651 261 | 8298,32 |
| 9 | Könbatış Dähli | 129 | 2 531 583 | 19624,67 |
| Ğomumän | 1483,0 | 16 753 235 | 11296,85 |
Sıltamalar
- Räsmi sayt(ингл.)
Dählidä (elekke iseme - Xastinapur) Hind dine ğıybadätxänäläre isemlege
- Akşardam
- Çhatarpur ğıybadätxänäse
- Çhittarancan Park Kali Mandir
- Hanuman ğıybadätxänäse, Konnot Urını
- ISKCON ğıybadätxänäse, Deli
- Cagannath ğıybadätxänäse, Deli
- Chandewalan ğıybadätxänäse
- Kalka Mandir, Deli
- Lakşminarayan ğıybadätxänäse (Birla Mandir)
- Yaña Deli Kali Bari
- Nili Çhatri
- Şani Dham ğıybadätxänäse
- Uttara Guruvayurappan ğıybadätxänäse
- Uttara Swami Malay ğıybadätxänäse
- Yogmaya ğıybadätxänäse
Şulay uq Dählidä Şri Prakaş Ci gurusı tarafdarları bar.
