Касыйм (шәһәр)
| Торак пункт | |
| Ханкирмән | |
|---|---|
| Касыйм | |
 | |
  |
|
| Координатлар | 54°57'30"N, 41°23'50"E |
| Ил | Россия |
| Төбәк | Рязань өлкәсе |
| Нигез салына | 1152 |
| Мәйдан | 31,6 км² |
| Мәркәз биеклеге | 130 м |
| Сәгать кушагы | UTC+04:00 |
| Халык саны | |
| Халык саны |
 33 494[1] кеше |
| Милли состав | руслар, татарлар |
| Санлы идентификатор | |
| Телефон коды | 49131 |
| Почта индекслары | 39130x |
| Прочее | |
| рус исеме | Касимов |
|
|
|
| [http://kasimov-gorod.ru] | |
Ханкирмән (Касыйм шәһәре, рус. Касимов) – Ука елгасы ярында, Мәскәүдән 262 чакрым ераклыкта урнашкан тарихи шәһәр. Хәзерге вакытта Рязань өлкәсенең район үзәге.
Тарихи белешмә
- Төп мәкалә: Касыйм ханлыгы
Касыйм шəһəре – Юрий Долгорукийның боерыгы буенча ул ныгытмага əйлəндерелə, 1376 елда бу ныгытманы Алтын Урдалылар җимерə. Соңрак ул хəзерге Касыйм шəһəре урынында торгызыла.
Якуб җитəкчелегендəге гəскəр Владимирга кадəр барып җитə. 7 нче июльдə Василий һəм аның туганнан туганы Михаил Верейский казанлыларга əсирлеккə төшə.
Əсирлектəн котылыр өчен бөек кенəз бар шартларга да риза булырга мəҗбүр була. Михаил Худяков фаразынча, шул шартларның берсе булып рус җирлəренең бер өлеше хан улы Касыймга бирелергə тиеш була. Билəмə буларак бирелгəн Мещера шəһəрчеге соңрак Касыйм шəһəре дип атала башлый. Башка бер фикер буенча бу шəһəр Казаннан рус химайəсе астына качып киткəн Касыйм исемле хан улына билəмə буларак бирелгəн. Лəкин бу фараз нигезгə иə түгел, чөнки тарихтан билгеле булганча, Касыйм ханлыгы соңрак Казан белəн иттифак кора. Шулай ук Мәскәү дәүләте Касыйм ханлыгына ясак түли торган була. Бу 1496 нчы елның 19 августына караган Рəзан кенəзлəре Иван һəм Федор Васильевичларның килешүеннəн билгеле. (Михаил Худяковтан)
Касыйм ханлыгы үзенең төзелеше буенча башка татар ханлыкларыннан аерылмый диярлек. Аның тәхетендә мөселман милләтеннән булган хан яки солтан торган. Хан гаскәренең күпчелеген татарлар тәшкил иткән. Касыймлылар ислам динен тоткан. Хан сарае мәчет, морзаларның, һөнәрчеләр һәм хезмәтчеләрнең йортлары белән янәшә Татар бистәсендә – агач крепостьта урнашкан.
Касыйм ханлыгы белән 229 ел дәвамында 14 хан хакимлек иткән. Кайбер ханнар рус дәүләте тарихында шактый тирән эз калдырган. Мәсәлән, Тимер Котлу нәселеннән чыккан Шаһгали хан Явыз Иванның Казанны алу походында да катнашкан. рус патшасының әмерен үтәп, ул буйсынмас Сөембикә-ханбикәгә өйләнгән һәм аны Касыйм шәһәренә алып киткән.[2] XVII йөздə Касыйм өч өлештəн торган. Касыйм ханнары, бəклəре йəшəгəн Иске бистə һəм Татар бистəсе; Мәскәү карамагында булган ямчылар бистəсе; Марфин бистəсе – шəһəрнең Касыйм воеводасына буйсынган өлеше.
1773 елдан Касыйм шәһәре Касыйм өязе үзәге булып китә.
Касыймда беренче югары типтагы мәдрәсә 1833 елда ук ачылган һәм җәдитчә укыту да, башка җирләргә караганда, иң элек шушы мәдрәсәдә башланган. Даны аның шактый еракка таралган. Үз тирәсеннән генә түгел, Идел буеннан, Уралдан, хәтта Себердән дә килеп укыганнар.[3]
Демографик вәзгыять
1910. елда 17,000 кеше, 2,000 татар; 2000дə – 38,000 кеше, 500гә якын татар яши. Халык саны үзгәрүе[4]:
| Ел | 1959 | 1970 | 1979 | 1989 | 2002 | 2010 |
|---|---|---|---|---|---|---|
| Кеше саны | 27 855 |  33 066 |
34 216 |
37 521 |
35 816 |
33 494
|
Милли состав
| Милләт | 1897[5] | 2002[6] | 2010[7] |
|---|---|---|---|
| руслар | 90,8% | 96,4% | 97,0% |
| татарлар | 8,3% | 1,2% | 1,0% |
Тарихи ядкәрләр
Əфган Мөхəммəдкə (1658) атап төзелгəн төрбəлəр саклана.
Галерея
Тарихи мәчетнең XV гасыр манарасы
Шәехгали тәкыясе (1556)
Порт
Аргы яктан күренеш
Яр буе
Сәүдә рәтләре (1830 ел төз.)
Татарлар
- Төп мәкалә: Касыйм татарлары
Танылган шәхесләр
- Шәехгали
- Кадыйргали бәк — елъязмачы
- Котлымөхәммәт Тәфкилев — Рус дәүләт эшлеклесе
- Сара Шакулова — татар хатын-кызларыннан беренче математик
- Әшрәф Синәева — «Сәйяр» төркеме актрисасы.
- Гомәр Дәвишев — беренче профессиональ татар режиссеры
- Сәгъдия Булатова — мөгаллимә. Касыймда кыз балалар өчен беренче мәктәп ачучы.
Һәйкәлләр
Искәрмәләр
- ↑ Таблица 2. Численность населения районов и городских населённых пунктов субъектов Российской Федерации, archived from the original on 2011-06-27, retrieved 2012-07-29
- ↑ Ханбикә белән очрашу(үле сылтама)
- ↑ Еники Ә.Н., Касыймга сәяхәт. Әсәрләр биш томда. 5 том. Публицистик язмалар Мәкаләләр бит15 2016 елның 5 март көнендә архивланган.
- ↑ Переписи населения Российской Империи, СССР, 15 новых независимых государств
- ↑ http://www.demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97_uezd.php?reg=1241
- ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2015-09-15, retrieved 2014-01-14
- ↑ [1] 2015 елның 15 сентябрь көнендә архивланган. ]
Чыганаклар
- Татар энциклопедия сүзлегеннән. Казан. Татар энциклопедиясе сүзлеге. 2002.
| ||||||||||
