Тоз-Түбә
| 1865 | |||||
| Тоз-Түбә | |||||
|---|---|---|---|---|---|
.jpg) | |||||
|
|||||
| 51°10′ с. ш. 54°59′ в. д.GЯO | |||||
| Ил |
 Русия |
||||
| Шәһәр башлыгы | Першин Н.А. | ||||
| Тарих һәм география | |||||
| Нигез салына | 1754 | ||||
| Мәйдан | 185,3 км² | ||||
| Мәркәз биеклеге | 125 | ||||
| Климат төре | уртача | ||||
| Сәгать кушагы | UTC+05:00 | ||||
| Халык саны | |||||
| Халык саны |
 27 978 кеше |
||||
| Милли состав |
руслар, казакълар, татарлар, украиннар, алманнар |
||||
| Санлы идентификатор | |||||
| Телефон коды | 35336 | ||||
| Почта индекслары | 461500 | ||||
|
|
|||||
| [http://soliletsk.ru] | |||||
|
|
|||||
.svg)
Тоз-Түбә (Тоз-Иләк, Иләк елгасыннан 10-12 км еракта урнашкан. Икенче исеме шуннан килә.
Бөтен Россиягә диярлек һәм 20 чит илгә аш тозы чыгару буенча билгеле. Тоз-Түбә – шулай ук курорт шәһәр. “Развал” күле соңгы елларда чит ил туристларының да игътибарын җәлеп итте.
Соль-Илецк элек рәсми итеп «Иләк Саклануы» дип аталган. Тоз чыгарыла башлагач шәһәрнең исемен үзгәрткәннәр. Аның тарихы биредә тоз промыселы эшчәнлеге белән тыгыз бәйле. Шәһәр янәшәсендәге күлләр Россиядәге иң тозлы чыганаклар буларак билгеле.
Тарихи белешмә
Россиядә Иләк тозы Явыз Иван хакимлек иткән чорлардан ук мәгълүм. Биредәге тоз яткылыкларына дәүләт монополиясе кертү турында 1744 елда патша указы да чыгарыла. 1753 елда Иләктәге тоз яткылыгы казна милке дип игълан ителә. Рудникларда (тоз чыгару урыннарда) чимал чыгара башлыйлар. Булачак шәһәр урынында казаклар крепость төзи. Халкы руслардан һәм татарлардан тора. 1896 елда биредә 7170 православ рус, 102 иске динле рус һәм 3999 татар исәпләнгән.[1] Тарихтан шунысы да мәгълүм: Иләктәге тозга рәсми рәвештә беренче анализны Михаил Ломоносов ясаган. Галим чималга төпле анализ эшли һәм аны иң яхшы сыйфатлысы, дип бәяли.
1866 елда империянең Тау департаменты Тозтүбә тозын Парижга халыкара күргәзмәдә катнашу өчен озата. Биредә ул алтын бүләккә лаек була. Әйткәндәй, 1996 елда да Тозтубә тозы Парижда үткән шундый чарада дөньядагы “Иң яхшы тоз” исеме һәм сыйфат күрсәткечләре өчен Европаның ун алтын медале белән бүләкләнә. Әлеге вакытта тоз Россиядән тыш, БДБ һәм чит илләргә күпләп озатыла.
Песчанка елгасы ярларыннан чыгып берничә квадрат чакрым мәйданны каплый. Суның бер өлеше кайчандыр тоз чыгарылган иске ачык мәйданчыкларга тула. Шул рәвешле тозлы су күлләре барлыкка килә. Аның берсе — Тозлык дигәне — шифалы ләм белән дан тота. Җәен аның төбендәге җылылык 60 градуска җитә. Тирәнлеге 3,5 метрдан артмый. Аңа каршы яктагы Развал күле исә киресенчә, дүрт метр тирәнлектә, температурасы дүрт градус салкынлыкка җитә. Әгәр күлгә ун метр тирәнлеккә төче су салынган һәм башы капланган шешә төшерсәң, 10-15 минут эчендә су бозга әйләнә. Галимнәр фикеренчә, биредә су тыгызлыгы Үле диңгез күрсәткеченнән ким түгел. Су өстендә теләгән кадәр хәрәкәтсез ятып торырга, хәтта гәҗит-журнал укып ятарга мөмкин. Йөзә белмәүчеләр өчен менә дигән өйрәнү урыны.
Халык
| 1840[2] | 1897[3] | 1931[3] | 1939[3] | 1959[4] | 1970[5] | 1979[6] | 1989[7] | 2002[8] | 2010[9] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| 1 539 | ~11 800 | ~11 100 | ~15 000 | 21 614 | 22 277 | 21 674 | 23 836 | 26 883 | 27 978 |
Милли состав (2002): руслар — 64,7%, казакълар — 14,1% татарлар — 10,4%, украиннар — 4,5%, алманнар — 2,3%.[10]
Милли состав
| Милләт | 2002[11] | 2010[12] |
|---|---|---|
| руслар | 64,7% | 63,8% |
| казакълар | 14,1% | 17,5% |
| татарлар | 10,4% | 10,1% |
| украиннар | 4,5% | 3,4% |
| алманнар | 2,3% | 1,6% |
Икътисад
Җирле халыкның күбесенең төпле эш урыны юк, җәйге сезонда килгән туристлар хисабына бераз акча эшләп алалар: яшәргә йортларына кешеләр кертәләр, таксида эшлиләр, курортта туңдырма, көнбагыш ише вак-төякне саталар, карбыз-кавын, көнбагыш басуында эшлиләр. 2012 елда бирегә Россия, Казагыстанннан һ.б. илләрдән 800 мең кеше яли итеп киткән.
900 гә якын кеше тоз шахтасында эшли.19 гасыр башыннан тозны шахталар ясап чыгара башлаганнар. Бүген “Илецксоль” оешмасы елына якынча 1250000 тонна тоз чыгара һәм Иләк тозы дөньяда иң яхшы аш тозы санала.
кавын кебек җимешләр үстерергә бик тә уңдырышлы. Ә Тозтүбә карбызлары башкалардан бик татлы булулары белән аерылып торалар. Биредә бер сезонга уртача 195-260 миллион килограмм карбыз үстерәләр.
Транспорт
Мөһим тимер юл станциясе бар. Оренбург-Илецк-Актүбә-Кызылурда-Төркистан-Ташкент линиясендә тимер юл станциясе эшли.
Искәрмәләр
- ↑ Илецкая защита гәз. 2013 ел, 22 май, archived from the original on 2016-03-05, retrieved 2013-06-09
- ↑ Статистические таблицы о состоянии городов Российской империи, 1840
- ↑ 3,0 3,1 3,2 http://www.mojgorod.ru/orenburg_obl/soljileck/index.html
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php
- ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg2.php
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2011-07-07, retrieved 2013-09-23
- ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2019-07-12, retrieved 2013-09-23
- ↑ 2002 ел сан алу базасы, archived from the original on 2015-09-15, retrieved 2014-01-30
- ↑ 2010 ел сан алу базасы, archived from the original on 2018-03-27, retrieved 2014-01-30
Чыганаклар
- О. Төхфәтуллин. Тозлы суныњ да сере бар // Кызыл таң.
- Тозлы-карбызлы тормыш (“Ак алтынлы” шәһәр;Могҗизалы күлләр;“Карбыз үстерү – үзе бер фән!”;Безнең хисапка байыйлар?!) / Филүзә ДӘҮЛӘТШИНА. Казан — Соль-Илецк — Казан / – № 16 (11182), 5 август, 2008
- А.Р. Абдрахманов и др. Солёные озёра курорта "Соль-Илецк". Оренбург: "Союз", 2009.-24 с., ил.
