Tatar xalqı

РУВИКИ — интернет-энциклопедия мәгълүматы

Бу мәкаләнең кирилл әлифбасындагы игезәге бар.

Borınğı Tatarlar turında ayırım mäqälädä äytelä

Tatar xalqı ul İdel-Uralda yäşi. Şaqtıy öleşe Räsäydä yäşi: İdel-Ural da (kübräk Mäskäwdä häm Seberdä). Çirmeşlär Tatar xalqın «Suas» dip atıylar.

Xalıq törkemnäre

Tatar xalıq bularaq 3 töp cirle törkemgä bülenä:

Ş.u. Finlandiä Tatarları törkeme dä bar. İdel-Ural töbäge törkeme - iñ zurısı, anda 4 mln.nan artıq Tatar isäplänä. 18. yözneñ 2. yartısı — 19. yöz axırlarında üzläre möstäqil milli törkem bulıp oyışalar.

Din

Tatarlarnıñ küpçelege sönnilär. Tatar milläteneñ köçläp çuqındırılğan öleşläre dä bar: Irımbur, Xacitarxan, möftiätlär. Ş.u. Polşa-Litva Tatarlarınıñ üz dini oyışmaları bar.

Millätneñ kilep çığışı

Tatarnıñ kilep çığışı mäs'äläsendä fändä 3 töp konsepsiä bar.

Bolğar-Tatar konsepsiäse

Anıñ buyınça Tatarnıñ kilep çığışınıñ töp nigeze - Bolğarlar häm Törkiläşkän cirle Fin-Uğır xalqı. ä.Wälidi, X.Ğäbäşi, M.Zäki, F.Urmançı h.b. ğälimnär Bolğarlar kilep çığışında Skif, Sarmat, Altın Urda, soñraq Altın Urda çorında 20. yöz başlarında R.F.Fäxretdin, G.N.äxmär, N.N.Firsov, M.G.Xudyakov w.b. ğälimnärneñ xezmätlärendä dä çağılış taba. VKP(b) ÜKneñ 1944 yılğı 9 avgust qararınnan ("Tatarstan partiä oyışmasında massa-politik wä ideologiä eşeneñ torışı wä anı yaxşırtu çaraları turında") wä SSSR FAneñ Qazan Tatarları millät çığışın açıqlawğa bağışlanğan fänni sessiäsennän (1946) soñ älege konsepsiä räsmi bularaq qabul itelä, X.G.Ğimädi, A.P.Smirnov, N.F.Kalinin, L.C.Cäläy, H.V.Yosıpov, A.X.Xalikov, M.Z.Zäki w.b. ğälimnärneñ xezmätläre şuşı konsepsiägä nigezlänä.

Monı da uqı: Bolğar teoriäse

Tatar-Mongol konsepsiäse

Könçığış Awrupağa Tatar-Mongol qäbiläläre b-n bergä küçep kilgännär, cirle qıpçaqlar b-n quşılıp wä Altın Urda däwerendä İslam dinen qabul itep, Tatar mädäniäten wä däwlätçelegen barlıqqa kitergännär digän qaraşqa nigezlänä. Bu konsepsiäneñ töp asılı qayber Urıs, Başqort, Çuaş ğälimnäre: N.A.Mäcitev, V.F.Kaxovskiy, V.D.Dmitriev, N.İ.Yegorov, M.R.Fedotov w.b. xezmätlärendä çağılış taba.

Törki-Tatar konsepsiäse

Bu konsepsiä Tatar xalqınıñ kilep çığışında Altın Urda çorına turı kilä; şul çorda cirle Törki-Tatar qäbilälärenä quşıla, yaña däwlätçelek wä mädäniät ğädätläre, Törki nigezdä urtaq ädäbi tel barlıqqa kilä. Altın Urdanıñ möselmanlaşqan aqsöyäk qatlawı arasında yaña tarixi ğädätlär wä mäğlüm milli üzañ oyışa. Şuşı yaña milli üzañ oyışu barışında, 13. yözneñ urtalarında, Törki-Moğol ıruğ-qäbilä atamaları östenlek ala başlıy (Nayman, Qoñğırat, Kiräit, Tabın, Qatay, Manğıt, Oğlan, Cälair, Uyşın w.b.). Altın Urda çorında yaña mädäni-tarixi üseş-räweşläneşe üzägendä törle xalıqlar mädäniäten, ş.i. Çıñğızıylar ğädäte b-n 14. yöz tirälärendä şunda bulğan mädäniätlär cirlegendä tudırılğan yaña milli-mädäni cämğiätkä nigez salalar. Şul räweşle milli-säyäsi Tatar berdämlege barlıqqa kilä. Altın Urda däwerendä ber ük waqıtta Uğız wä İdel Törki. Altın Urda tarqalğaç (15. yöz) oyışqan Tatar däwlätlärendä (Xacitarxan, Qırım, Ural, 16. yözneñ 2. yartısı), Tatarnıñ törle milli-cirle törkemnäre arasında küçeş wä üzara aralaşu, mädäni yaqınayu xäräkäte köçäyä; Xacitarxan Tatarlarınıñ telläre wä mädäniätläre yaqınlığı arta bara. Şunıñ näticäsendä ayırım milli törkemnärne berläştergän din cirlegendä ğomumiläşterelgän "19. yözneñ 2. yartısında, burjuaz sosial-iqtisadi mönäsäbätlär köçäygän çorda, ayırım milli mädäniätlär, bigräk tä İdel-Ural töbägendäge Tatar mädäniäte yuğarıraq basqıçqa kütärelä. Tatar xalqınıñ tarixi-mädäni berdämlege mäs'äläse wä ütkäne b-n qızıqsınu arta, tarixi ğädäte barlaw yañartıla (Ş. Märcäni, H. Atlasıy, Ğ. İsxaqıy w.b.). Bu çorda İdel-Ural töbägendäge Tatarnıñ ber öleşe üzlären Tiptär, Xacitarxan yaqlarında Boxarıy w.b. dip yazdırğan. Tatarnıñ kilep çığışında Törki-Tatar konsepsiäsen yaqlawçı ğälimnär: G.S. Ğöbäydulla, ä.N.Qurat, N.A.Basqaq, Ş.F.Möxämmädyar, R.G.Quzi, M.G.Ğosman, R.G.Fäxretdin, ä.G.Möxämmädi, N.Däwlät, D.M.İsxaq, U .Şamilulı w.b.

Tormış-könküreş

Tatarnıñ ata-babadan kilgän wä tormış-könküreştä iñ möhim urın totqan töp şöğılläre: igençelek, terlek asraw, umartaçılıq wä sunarçılıq.

Cir bilämäläre awıl cämäğät qaramağında bula; anı tigez büleşep faydalanalar: sörü cirläre, bolın-tuğaylar wä urmannar başlıça ir-at sanınça, imanalap bülenä. Ğädättä 3 basulı çäçü äyläneşe qullanıla. Ş.u. Ural töbäklärendä borınğıdan kilgän çäçülek mäydanın buldıru ısulı - ışna äzerläw dä 20. yöz başlarına qädär saqlana. Başlıça arış, solı, arpa, yazğı boday, tarı, boray, qaraboday, borçaq, yasmıq igälär, xucalıqqa kirägençä citen, kinder çäçälär. Xacitarxan wä Seber Tatarlarınnan qala başqa milli törkemnärdä terlekçelek xucalıqta ikençel urında torğan; at, sıyır, sarıq, käcä asrıylar, qoş-qorttan tawıq, qaz, ürdäk ürçetälär. Nağaybäklär arasında Sovet çorınnan başlap duñğız asraw başlana. Qayber xucalıqlarda östämä tabış öçen umarta qortı totıla (19. yöz axırlarına qädär qayber urınnarda qırğıy qort balın da cıyalar). Xacitarxan wä b-n başlıça Könyaq Ural wä Xacitarxan, Qırım töbäklärendä genä şöğıllänälär. Başqa töbäklärdä kübräk suğan, kişer, çögender, torma, şalqan, qabaq üsterelgän, ayırım xucalıqlarda qıyar, käbestä, tomat işe yäşelçä dä citeşterelgän. 19. yöz urtalarınnan bäräñge Tatarnıñ ikençe ikmägenä äwerelä. Säwdä eşe, säwdä aradaşlığı da Tatarnıñ borınğı däwerlärdän kilgän ğädäte. 16. yöz urtalarında däwlätçelekne yuğaltqaç qına satu-alu b-n kön kürüçelär sanı bik küpkä kimegän. 18. yöz urtalarınnan patşa xäkimiäte Tatarlarğa Urta wä Üzäk Irımbur governılarında, Rázan governısınıñ kirpeçtän wä yandırılmağan saman kirpeçtän tözelä. Borınğıraq zamannarda cäyen kiez tirmälärdä, qış aylarında yartılaş cirgä qazılğan öylärdä yäşäw oçraqları da bulğan. Soñraq tirmälär cäyläwdä yäşäw aylarında ğına faydalanıla. Här awıl wä mäktäp yäki Kiem-salım tegüdä wä bäyläwdä kün, zatlı tirelär, yon äyberlär, käcä mamığı (debet), bäz, kinder-citen tuqımalar, qıtat tuqıma, Urta Awrupaça yäşäw tärtipläre tiränräk ütep kergän sayın kiyem-salım, aşaw-eçü, bizänü äyberlären qullanuda ğomum cämğiäwi üzgäreşlär tösmerlänä bara. Borınğıdan kilgän ğöref-ğädät, yola ütäleşläre dä (Cıyın, Narduğan w.b.) yäşäw räweşenä qarap üzgäreş kiçerä. Tatarnıñ borınğıdan kilgän däwlätçelek traditsiäläre Fevräl' inqıylabınnan soñ Tatar üzläreneñ däwlätçelegen torğızu yünäleşendä omtılış yasıylar (k. İdel-Ural Ştatı). 1920. yılnıñ Mayında üzäk xäkimiät ämere b-n TASSR tözelä.

Diaspora

Xäzärge köndä tatarlar böten dönyada da yäşilär dip äytergä bula. Awrupada: Almaniädä, Finländiädä, Polşada, Litvada, Estoniädä h.b. Mäskäwdä dä tatarlar bik küp.

Monı da qara

Чыганак — https://tt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Tatar_xalqı&oldid=3086193