Сукояр йолдызлыгы

Дәлү
сурәтне зурайтырга өчен чиртегез
Латинча исем	Aquarius (иял. к.: Aquarii)
Кыскартма	Aqr
Нигез	чиләк
Туры калкулык	20^сәг 32^мин тан 23^сәг 50^мин кача
Авышлык	−25° 30′ тан +2° 45′ кача
Мәйдан	980 кв. градус (10 урын)
Иң якты йолдызлар (зурлык < 3^m)	Сәгыделсогуд (β) — 2,9^m Сәгыделмәлик (α) — 2,96^m
Метеор агымнары	Март Акварилар Эта-Акварилар Дельта-Акварилар Иота-Акварилар
Янәшә йолдызлыклар	Хут Пегас Кече Ат Дельфин Каракош Җәди Көньяк Балык Сынчы Кит
Йолдызлык +65° тан −87° кача киңлекләрендә күренә. Русия территориясендә иң яхшы күренүчәнлек вакыты — август–сентябрь.

Дәлү йолдызлыгы (гарәп. الدلو‎ әд-дәлү — «чиләк»^[1]; шулай ук Сукояр йолдызлыгы; лат. Aquarius) — Җәди һәм Хут йолдызлыклары арасында урнашкан зур зодиак йолдызлыгы.

Гадәттә, Кояш 16 февральдән 11 мартка кадәр Дәлү йолдызлыгында була. Иң яхшы күренүчәнлек шартлары август–сентябрь айларында. Россиянең үзәк һәм көньяк өлкәләрендә күренә.

Йолдызлар

астеризмы — кечкенә Y-сыман 5 йолдызлы төркем. Бу төркемнең үзәктәгесе, Дәлү ζ — икеле йолдыз.

Дәлү α — яктырыш буенча икенче йолдызы. Бу сирәк очра торган сары почмакча секунд ераклыкта урнашкан +12,2 зурлыктагы йолдыз.

Дәлү β — яктырыш буенча беренче йолдызы. Бу сирәк очра торган сары почмакча секунд ераклыкта урнашкан +11,0 зурлыктагы йолдыз; Дәлү β C — 57,2 почмакча секунд ераклыкта урнашкан +11,6 зурлыктагы йолдыз.

Өч якын урнашкан йолдыз: Орион Томанлыгы шикелле) барлыкка килгәннәр һәм аларны соңгы унларча миллион ел тора-бара бер берсеннән ераклаштырды. Бу өч йолдыз безнең Галактика яссылыгына караганда азмы-күпме турыпочмаклап хәрәкәт итәләр.

Дәлү δ — яктырыш буенча өченче йолдызы. Бу +3,25…+3,29 йолдызча зурлыктагы куш йолдыз якынча 160 яктылык елы ераклыкта урнашкан. Сакның иптәше аның тирәсендә якынча 483 көн эчендә әйләнеп чыга.

Тарих

Файл:Aquariusurania.jpg

Дәлү йолдызлыгының нөҗүм харитасы. 1825 ел

Шумерда Сукояр йолдызлыгы — аларның хәл кертә торган су биргән дип уйланма илаһ Ануның чагылышы. Борынгы греклар карашлары буенча Сукояр төрле мифлар каһарманнарыны сурәтләнә, мәсәлән, Ганимедны — Олимпта көрәгәче булып калган троялы егетне, Девкалионны — Туфан каһарманыны һәм Кекропны — Аттиканың борынгы патшасыны. Клавдий Птолемей бу йолдызлыкны үзенең «Әлмагест» китабына керткән.

Әл-Бируни үзенең 1030 елда тәмамланган «Мәсгуд канунында» птолемейныкы бор. грек. ύδροχόος исемене гарәп теленә «сакыйб әл-маэ»^[7] сүзләре белән тәрҗемә иткән һәм икенче исеме «дәлү» дә китерде^[8].

Искәрмәләр

↑ Дәлү — 1) су чиләге; 2) зодиак елының бер ае исеме булып 22 нче январьдан 22 нче февральга кадәр булган вакыт, январь ае (созвездие Водолея). — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 114.
↑ Сәгыд — бәхетлелек; мәлик — патша, солтан, хөкемдар. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 120.
↑ Мөлек — ил, өлкә.
↑ Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайама и ат-Туси // Историко-астрономические исследования. Вып. VIII. — М.: Физматгиз, 1962. — С. 183.
↑ Сак — балтыр, аяк. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге. — Б. 497.
↑ Звездный каталог ал-Бируни. — С. 127.
↑ Сакыйб — үтәли чыгучы; сакый — эчерүче, сугаручы, коеп торучы, аракы коеп биреп торучы; маэ — су. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге.
↑ Звездный каталог ал-Бируни. — С. 183.

Зодиак йолдызлыклары

Еланлы йолдызлыгы зодиак йолдызлыкларына керми, әмма Кояш аннан үтеп бара

[1] Дәлү — 1) су чиләге; 2) зодиак елының бер ае исеме булып 22 нче январьдан 22 нче февральга кадәр булган вакыт, январь ае (созвездие Водолея). — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 114.

[2] Сәгыд — бәхетлелек; мәлик — патша, солтан, хөкемдар. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге: татар әдәбиятында кулланылган гарәп һәм фарсы сүзләре / К.З. Хәмзин, М.И. Мәхмүтов, Г.Ш. Сәйфуллин. — Казан: Тат. кит. нәшр., 1965. — 792 б. — Б. 120.

[3] Мөлек — ил, өлкә.

[4] Звездный каталог ал-Бируни с приложением каталогов Хайама и ат-Туси // Историко-астрономические исследования. Вып. VIII. — М.: Физматгиз, 1962. — С. 183.

[5] Сак — балтыр, аяк. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге. — Б. 497.

[6] Звездный каталог ал-Бируни. — С. 127.

[7] Сакыйб — үтәли чыгучы; сакый — эчерүче, сугаручы, коеп торучы, аракы коеп биреп торучы; маэ — су. — Гарәпчә-татарча-русча алынмалар сүзлеге.

[8] Звездный каталог ал-Бируни. — С. 183.

[1]

[7]

[8]

Байер		γ (Сәгыделахбия) • ε (Әлбалиг) • ζ (Сәгыделтаҗир) • η • θ (Анха) • ι • κ (Ситула) • λ • μ (Әлбуләган) • ν (Әлбуләган) • ξ • ο • π • ρ • σ • τ¹ • τ² • υ • φ • χ (Сани Сәгыделсогуд) • ψ¹ • ψ² • ψ³ • ω¹ • ω² • b¹ • b² • b³ • c¹ • c² • c³ • d • e • f • g • h • i¹ • i² • i³ • k • A¹ • A²
Флемстид	1 • 2 (ε, Әлбалиг) • 3 • 4 • 5 • 6 (μ, Әлбуләган) • 7 • 8 • 9 • 10 • 11 • 12 • 13 (ν, Әлбуләган) • 14 • 15 • 16 • 17 • 18 • 19 • 20 • 21 • 23 (ξ) • 24 • 25 • 26 • 28 • 29 • 30 • 31 (ο) • 32 • 33 (ι) • 35 • 36 • 37 • 38 • 39 • 40 • 41 • 42 • 43 (θ, Анха) • 44 • 45 • 46 (ρ) • 47 • 48 (γ, Сәгыделахбия) • 49 • 50 • 51 • 52 (π) • 53 • 54 • 55 (ζ, Сәгыделтаҗир) • 56 • 57 (σ) • 58 • 59 (υ) • 60 • 61 • 62 (η) • 63 (κ, Ситула) • 64 • 65 • 66 • 67 • 68 • 69 (τ¹) • 70 • 71 (τ²) • 72 • 73 (λ) • 74 • 75 • 77 • 78 • 80 • 82 • 83 • 85 • 86 • 87 • 88 • 89 • 90 (φ) • 91 (ψ¹) • 92 (χ, Сани Сәгыделсогуд) • 93 (ψ²) • 94 • 95 (ψ³) • 96 • 97 • 98 • 99 • 100 • 101 • 102 (ω¹) • 103 • 104 • 105 (ω²) • 106 • 107 • 108
Исемлек

Әбүрәйхан әл-Бирунинең «Мәсгуд кануны» зайичәсендәге йолдызлыклары
21 төньяк	Дөббеләсгар (Кече Җидегән) \| Дөббеләкбәр (Зур Җидегән) \| Аждаһа \| Кефей / Янучан \| Кычкыручы / Улаучы (Үгезкөтүче) \| Хәер Табагы (Төньяк Таҗ) \| Тезләнүче (Геркулес) \| Лира / Кимвал \| Таир / Дөҗаҗ (Аккош) \| Зателкөрси (Кассиопея) \| Персей / Хамил Рәэселгул \| Тезген Тотучы (Олаучы) \| Еланнарны Тылсымлаучы (Еланлы) \| Хәйя (Елан) \| Сәһем / Туку Станы (Ук) \| Каракош \| Дельфин \| Кыйтгателфәрәс (Кече Ат) \| Фәрәселзөлҗәнах (Пегас) \| Андромеда \| Мөсәлләс (Өчпочмак)
12 зодиак	Кәбәш / Хәмәл \| Сәвер \| Тәваэман (Җәүза) \| Саратан \| Әсәт \| Газраэ (Сөмбелә) \| Мизан \| Гакрәп \| Рами / Кавәс \| Җәди \| Сакыйбелмаэ / Дәлү \| Сәмәкәтан (Хут)
15 көньяк	Кит / Сәбгелбәхер \| Җәббар / Җәүза (Орион) \| Нәһер (Эридан) \| Әрнәб (Куян) \| Кәлбеләкбәр (Зур Эт) \| Кәлбелмөкаддәм (Кече Эт) \| Сәфинә (Арго Корабы) \| Шөҗаг (Су Аҗдаһасы) \| Табак \| Гораб (Козгын) \| Кентавр \| Сәбгъ (Бүре) \| Төтәсләвеч (Корбан Чалу Урыны) \| Таҗ (Көньяк Таҗ) \| Хут (Көньяк Балык)