Гаяз Исхакый
Гаяз Исхакый | |
---|---|
![]() | |
Туган көне | 23 февраль 1878 |
Туган | |
Вафат көне | 22 июль 1954 (76 яшь) |
Вафат булган җире | |
Ил | |
Эшчәнлеге | поэт, драматург, журналист, сәясәтче |
Сайт | isxaki.com |
Гаяз Исхакый (عیاض اسحاقی, төр. M. Ayaz İshaki İdilli; 1878 елның 23 феврале, Яуширмә, Казан губернасы, Россия империясе – 1954 елның 22 июле, Анкара, Төркия) – татар милли хәрәкәте эшлеклесе, язучы, публицист, нәшир һәм сәясәтче.

Тәрҗемәи хәле
Гаяз Исхакый 1878 елның 23 февралендә Чистай өязенең Яуширмә авылында туа. Гаяз башта әбисе Мәхфусә остазбикә ярдәмендә язу танырга өйрәнә, авыл мәдрәсәсенә йөри. Унике яшеннән Чистай мәдрәсәсендә укый, өч елдан Казанның Күл буе мәдрәсәсенә укырга килә. Укытучысы — күренекле мәгърифәтче Һади Максуди. 1897 елда мәдрәсәне тәмамлагач, Гаяз Исхакыйны Әмирхановлар мәдрәсәсенә хәлфә итеп чакыралар, Һади Максуди бирегә мөдәррис булып күчә.
1898 елда Гаяз Исхакый Казан Татар укытучылар мәктәбенә укырга керә, уку йортын 1902 елда тәмамлый. Шул ук елда Ырынбурдагы «Хөсәения» мәдрәсәсендә эшли башлый. Әмма университетка укырга керү теләге белән Казанга кайта, ләкин, ата-анасының сүзен тыңлап, туган авылына мулла булып эшләргә кайта.
1904 елда янәдән Казанга килә, иҗтимагый-сәяси хәрәкәтләрдә катнаша башлый, «Таң йолдызы» газетын оештыра (басма 1906 елның 18 маеннан 17 ноябренә кадәр чыга. Унынчы саныннан Сәгыйть Рәмиев мөхәррире була).
30 октябрьдә Гаяз Исхакыйны кулга алалар, ләкин берничә көннән чыгаралар. 23 декабрьдә янәдән кулга алына һәм аны төрмәгә (бу юлы Чистайныкына) утырталар. 1907 елның 18 февралендә азат итәләр. Шул елның октябрь аенда аны яңадан кулга алалар, Архангельск губернасының Пинега шәһәренә сөргенгә җибәрәләр. Биредә ул озак тормый, качып китә. 1908 елның июлендә Санкт-Петербургга килә, аннан Төркиягә китә. 1909 елның көзендә яшертен генә Санкт-Петербургга килә. Кышны башкалада, җәйне Финляндиядә үткәреп, көз көне яңадан Төркиягә китә. 1911 елда ялган паспорт белән Санкт-Петербургга кайта, әмма тоткарлана һәм Гаяз Исхакыйны Архангельск губернасының Мезень шәһәренә җибәрәләр.
1913 елның 4 апрелендә азат итәләр, әмма язучыга Казанга кайтырга рөхсәт ителми. Шулай да әдип Казанга, аннары туган авылына кайтып китә.
1913 елның 22 октябреннән Санкт-Петербургда «Ил» газетын чыгара башлый. Газет 1915 елда ябыла. 1917 елда, беренче мөмкинчелек килеп чыгу белән, Гаяз Исхакый газетны яңадан бастыра.
Әдип апрель аенда Мәскәү мөселман халкы комитеты рәисе итеп сайлана.
Октябрь инкыйлабы милли мәсьәләне хәл итүне кыенлаштыра һәм 1919 елда Гаяз Исхакый чит илгә китәргә мәҗбүр була. Башта Кытайда, аннары Франциядә, Германиядә, Польшада яши. Икенче Бөтендөнья сугышы башлангач, Төркиягә китә. Чит илләрдә яшәгәндә дә газета-журналлар чыгара, әдәби әсәрләр иҗат итә.
Гаяз Исхакый 1954 елның 22 июлендә Төркиянең Анкара шәһәрендә вафат була, Истанбулның Әдирнәкапы зиратында җирләнгән.
Исемен мәңгеләштерү
- 1991 елда Татарстан Язучылар берлеге Гаяз Исхакый исемендәге премияне гамәлгә куя.
- 1993 елда Татарстан Республикасы Чистай районының Яуширмә авылында Гаяз Исхакыйның тарихи-мемориаль һәм этнографик музее ачыла[2].
- 1997 елда Яр Чаллының Автозавод районындагы (66 нчы микрорайон) яңа урамга исеме бирелә.
- 2005 елда Казанның Вахитов районындагы (Иске Татар бистәсе) бер урамга әдип исеме бирелә.
- Татарстан шәһәрләрендә: Әлмәттә, Балтачта, Чирмешәндә, Мамадышта һәм Башкортстанның Октябрьски шәһәрендә Гаяз Исхакый исемендәге урамнар бар.
- 2018 елда, язучының тууына 140 ел тулу уңаеннан, Татар яшьләре тышлыгында Исхакый рәсеме төшерелгән шоколадлар чыгара.
- 2020 елда Гаяз Исхакый порталы ачыла, биредә 43 әдәби әсәр, 300 дән артык публицистик мәкалә, татар телендә хатлар һәм истәлекләр, 6 әсәрнең рус теленә һәм 7 әсәрнең төрек теленә тәрҗемәсе бар.
Иҗат
Әсәрләр (1896-1907 еллар):
- Тәгаллемдә сәгадәт;
- Кәләпүшче кыз;
- Очрашу яки Гөлгыйзар;
- Бай угылы;
- Ике йөз елдан соң инкыйраз;
- Габдулла;
- Өч хатын берлә тормыш;
- Зиндан;
- Солдат;
- Алдым-бирдем;
- Ике гашыйк;
- Мөгаллим;
Әсәрләр (1908-1918 еллар):
- Күк капусы;
- Хәлимә туташ;
- Корбан гаете;
- Мансур;
- Калуш;
- Корсак;
- Тормышмы бу?;
- Татар гакылы;
- Мәдрәсә йимеше;
- Башкорт бәхете;
- Көтелгән бикәч;
- Шәкерт абый;
- Сөннәтче бабай (1911 ел);
- Кияү;
- Бер манзарә;
- Бер тоткарның саташуы;
- Остазбикә (1910 ел);
- Кәҗүл читек;
- Ул икеләнә иде;
- Ул әле өйләнмәгән иде (1916 ел);
- Елавык Хәйрулла;
- Җәмгыять;
- Кыямәт;
- Мөгаллимә;
- Тартышу;
Әсәрләр (1919-1947 еллар):
- Өйгә таба;
- Көз;
- Локман Хәким;
- Татар кызы;
- Тәүбәгә килгән хатын;
- Олуг Мөхәммәд;
Башкалар:
Остазбикә[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
- Төп мәкалә: Остазбикә (әсәр)
Гаяз Исхакый 1910 елда «Остазбикә» әсәрен яза һәм 1914–1915 елларда басылып чыга.
Библиография
- Исхакый Г. Әсәрләр: Унбиш томда. Повестьлар һәм хикәяләр (1899-1908) Т.1. – Фәнни ред.: М. Хәсәнов, Р. Исламов. Томны төз., текст, искәрмә һәм аңлатмаларны әзер.: Л. Гайнанова.– Казан: Тат. кит. нәшр. – 1998.
- Исхакый Г. Әсәрләр: Унбиш томда. Повестьлар һәм хикәяләр (1909-1918). – Т. 2. Томны төз., текст,искәрмә һәм аңлатмаларны әзер.: Л. Гайнанова. Казан: Тат. кит. нәшр. – 1999.
- Исхакый Г. Әсәрләр: Унбиш томда. Романнар: Теләнче кызы; Мулла бабай. – Т. 3. – Томны төз., текст,искәрмә һәм аңлатмаларны әзер.: Л. Гайнанова. – Казан:Тат. кит. нәшр, 2001.
- Исхакый Г. Әсәрләр: Унбиш томда. Казан: Публицистик һәм әдәби тәнкыйть мәкаләләре (1902-1914). – Т. 6. – Тат. кит. нәшр. – 2005.
- Исхакый Г. Әсәрләр: Унбиш томда. Г. Исхакыйның тормышы һәм иҗаты турында замандашлары (1898-1917). – Т.8 Томны төз. Ф. Ибраһимова, фән. мәкаләләр: Н. Исмагыйлев, И. Еникиев. – Казан: Тат. кит. нәшр.– 2001.
- Исхакый Г. Әсәрләр: Унбиш томда. Пьесалар (1900-1918). – Т. 1 Төз. Л. Гайнанова. – Казан: Тат. кит. нәшр.– 2003.
- Исхакый. Г. Сайланма әсәрләр. Төз. Р.Яруллин. – Казан: ТаРИХ, 2002.
- Исхакый Г. Идел-Урал. – Яр Чаллы: Камаз, 1992.
- Исхакый Г. Ислам мәмләкәтләрендә (юл истәлекләре). – Кереш мәкалә авт.: Х. Миннегулов. – Казан: Иман, 2003.
Искәрмәләр
- ↑ https://tt.wikipedia.org/wiki/File:M_A_Ishaki_Idilli_yanartilgan_qaber_may_2006.JPG
- ↑ Сайт музея . Мөрәҗәгать итү датасы: 7 июнь 2020. Архивировано 4 июнь 2020 года.
Сылтамалар
- Гаяз Исхакыйның тормышы һәм иҗаты турында истәлекләр һәм мәкаләләр (1923-1990) / Татарстан Фәннәр академиясенең Тел, әдәбият һәм сәнгать институты. — Казан: Татарстан китап нәшрияты, 2014 ел. — 1769 б. — ISBN 978-5-298-02609-3.
- Гаяз Исхакый электрон китапханәдә 2020 елның 28 апрель көнендә архивланган.
- Әдәби Мирас сайтында Гаяз Исхакый әсәрләре
- http://www.azatliq.org/content/article/24933279.html Гаяз Исхакый тавышы Казанга кайтты
- https://vk.com/gayaz_isxaki – Вконтакте челтәрендә Гаяз Исхакыйга багышланган төркем
- Гаяз Исхакый сайты - isxaki.com
- Гаяз Исхакый — Татарстан китап нәшрияте аудиокитаплары:
- Гаяз Исхакый. Көз. — Татарстан китап нәшрияты. — (аудиоязма).
- Гаяз Исхакый. Кәҗүл читек. — Татарстан китап нәшрияты. — (аудиоязма).
- Гаяз Исхакый. Татар кызы. — Татарстан китап нәшрияты. — (аудиоязма).
- Гаяз Исхакый. Башкорт бәхете. — Татарстан китап нәшрияты. — (аудиоязма).
- Гаяз Исхакый. Тормышмы бу. — Татарстан китап нәшрияты. — (аудиоязма).
- Гаяз Исхакый. Остазбикә. — Татарстан китап нәшрияты. — (аудиоязма).
- Гаяз Исхакый. Сөннәтче бабай. — Татарстан китап нәшрияты. — (аудиоязма).
- Гаяз Исхакый. 200 елдан соң инкыйраз. — Татарстан китап нәшрияты. — (аудиоязма).
- Гаяз Исхакый. Остазбикә. — Татарстан китап нәшрияты. — (аудиоязма).
- 23 февраль көнне туганнар
- 1878 елда туганнар
- Казан губернасында туганнар
- 22 июль көнне вафат булганнар
- 1954 елда вафат булганнар
- Төркиядә вафатлар
- Әлифба буенча шәхесләр
- Әлифба буенча шагыйрьләр
- Әлифба буенча журналистлар
- Әлифба буенча сәясәтчеләр
- Русия империясе шагыйрьләре
- Русия империясе сәясәтчеләре
- Төркия шагыйрьләре
- Төркия журналистлары
- Төркия сәясәтчеләре
- Татар язучылары
- Татар революционерлары
- Гаяз Исхакый