Эчтәлеккә күчү
Скрыть/показать содержание
Германия
РУВИКИ — интернет-энциклопедия мәгълүматы
Алмания (шулай ук: Германия , Үзәк һәм мөстәкыйль дәүләт. Төньякта уртача климатлы өлкәсендә урнашкан.
Алмания — федератив парламент Башкаласы һәм иң эре шәһәре — конурбациясе исә (берничә үзәкле шәһәр агломерациясе) — мәркәзләре Рур өлкәсе. Башка зур шәһәрләре түбәндәгеләр: Гамбург , Мюнхен , Кёльн , Майндагы Франкфурт , Штутгарт , Дюссельдорф , Лейпциг , Бремен , Дрезден , Ганновер һәм Нюрнберг .
Хәзерге Алманиянең төньяк өлешенә туры килүче җирләрдә классик антик дәвердән, ягъни чыганакта телгә алына. протестант реформациясенең мәркәзе була. Изге Рим империясе таркалганнан соң, Алман конфедерациясе оеша. 1848—1849 елгы Алман инкыйлабы нәтиҗәсендә, ирекле тавыш бирү аша, бөтен алман өлкәләре өчен дә уртак булган Франкфурт парламенты сайлана. Әлеге парламент халыкка төп демократик хокуклар бирүче кануннар кабул итүгә ирешә.
берләшә. инкыйлабтан соң империя парламентлы нацистларның хакимияткә килүе Алманиядә тәмамлангач, Алманияне нацистлардан азат иткән илләр Алманияне дүрт оккупация зонасына бүлә. Моңардан соң берләшә[15]
көчле икътисадка ия кодрәтле дәүләт (дүртенче, сатып алу мөмкинлеге паритеты белән исәпләнгән милли продуктларга карасак, дөньядә бишенче урында тора. Алмания берничә сәнәгый һәм технологик секторда дөньякүләм лидер булып тора, һәм башка илләр белән актив сәүдә итә — тауарларны экспортлау буенча да, импортлау буенча да Алмания дөньяда өченче урында. алга киткән ил; социаль иминиятләштерү, мәҗбүри иминиятләштерүле сәләмәтлек саклау, тирәлекне саклау һәм барча кешеләр өчен дә (шул исәптән чит ил гражданнары өчен дә) бушлай югары белем системаларын тота[16]
Алмания Федератив Җөмһүрияте Европа Икътисадый Берлегенә, еврозонага нигез салучы илләрнең берсе. Шенген зонасына керә. G7, G20 һәм мәдәнияткә ия Алманиядә бер-бер артлы дөньяда танылу алган һәм тирән эз калдырган рәссамнар, фәлсәфәчеләр, музыкантлар, спортчылар, эшмәкәрләр, галимнәр, мөһәндисләр һәм уйлап табучылар туган.
Исеменең этимологиясе Алман атамасы бүгенге Алманиянең көньягына һәм Швейцариянең төньягына туры килүче җирләрдә яшәгән алеман (аламан) кабиләсе исеменә барып тоташа[чыганагы? . Алмания дип, я шуңа охшаш рәвештә, ил француз (Allemagne ), испан (Alemania ), төрек (Almanya ), гарәп (ألمانيا ) һәм башка телләрдә атала.
Германия сүзе латин телендәге, Germania сүзеннән килә[17]
Алман телендә ил Deutschland дип атала. Deutsch сүзе (чагыштырыгыз: Нидерланд халкының инглиз телендәге атамасы dutch белән) иске югары алман телендәге diutisc «халык», «халыкныкы», «халыкка хас» сүзенә барып тоташа («халык» сүзе иске югары алман телендә diot я diota була). Элегрәк әлеге сүз гади халык кулланган алман телен прото-алман теле сүзе Theodiscus'ка әйләнгән) — прото-алман теле сүзе прото-һинд-аурупа теле сүзе *tewtéh₂- («халык» дигән сүз. Тевтоннар татар телендә «халык, масса; өем» мәгънәсендә йөргән түдә [18] ( фар. توده ) сүзе дә шул ук тамырдан булырга охшый[19] [20]
Тарихы Төп мәкалә: Алмания тарихы
Борынгы тарих Небра шәһәре янында табылган, күк йөзен сүрәтләүче бронза диск, б.э.к. якынча 1700 ел
Кеше (Мауэр 1 дип аталып йөртелүче яңак сөяге. Аңа 609 000 ± 40,000 елНеандер иңкүлегендә (неандерталь кешесе дип исем бирелә. Неандерталь 1 казылмаларына 40 000 ел икәнлеге мәгълүм.
Шваб альбы исемле тау эчендә, Ульм шәһәре янында урнашкан мәгарәләрдә шул ук чордагы хәзерге заман кешесе (homo sapiens
Җир йөзендә табылган иң борынгы музыка коралы — 42-43 мең еллык, кош сөягеннән һәм мамонт тешеннән эшләнгән ике сыбызгы[23]
Җир йөзендә табылган иң борынгы сын — мамонт тешеннән эшләнгән арыслан-кеше сыны[24]
Җир йөзендә табылган иң борынгы кеше сыны — 35 мең еллык Холе Фельс Венерасы[25] Моннан тыш, Саксония-Анһальт җирендә урнашкан Небра шәһәре янында бронза гасырында эшләнгән, күк йөзен сүрәтләүче бронза диск табылган. Әлеге артифакт «Дөнья хәтере» программасына кертелгән[26]
Алман кабиләләре һәм Франк империясе Б. э. к. 1-меңъеллык азагында Алманиядә урнашкан алман кабиләләре Рим дәүләте белән бәрелешә башлыйлар. Халыкларның Бөек күченеше дәвереннән соң Алманиядә алеманнар, баварлар, көнчыгыш франклар, сакслар, тюринглар һәм фризлар калган.
Алман кабиләләре Скандинавия бронза дәверендә һәм Рим империясенә кадәрге тимер дәверендә формалашкан дип санала. Б. э. к. 1 гасырдан башлап, көньяк Скандинавия һәм төньяк Алманиядән алар көньякка, көнчыгышка һәм көнбатышка таба киңәеп, Галлиядә яшәүче кельт кабиләләре, һәм Үзәк һәм Көнчыгыш Европада яшәүче иран, балтыйк һәм славян кабиләләре белән бәйләнешкә керәләрПублий Квинктилий Вар җитәкләгән өч Рим легионы, Тевтобург урманында урын алган бәрелештә херусклар кабиләсе башлыгы Арминий җитәкләгән гаскәргә җиңелә. Безнең эраның 100 нче елына алман кабиләләре хәзерге Алманиянең зур өлешендә — Рейн һәм Публий Корнелий Тацитнең Германия әсәрен атамыйча булмый. Рейннан сулдарак, һәм Дунайдан көньяктарак урнашкан җирләр исә — шул исәптән хәзерге Баден-Вюрттемберг, көньяк Рейнландия — Рим империясе составында булалар, төгәлрәк әйткәндә, Норик, Реция, Югары Германия һәм Түбән Германия провинцияләре составында. Алман кабиләләре һәм Рим империясе арасында гасырлар буе дәвам иткән сугыш Рим-Алман сугышлары я, гадичә, Алман сугышлары исеме астында билгеле[28] [29] [30] [31]
Көнбатыш Франкия (зәңгәр төстә) һәм Көнчыгыш Франкия (кызыл төстә) —
Франция һәм Алманиядән элгәре дәүләтләр.
Безнең эраның өченче гасырына берничә зур алман кабиләсе формалаша: алеманнар, франклар, хаттлар, саксоннар, сикамбрилар, тюринглар. 260 нчы ел тирәсе алман халыклары Рим империясе хакимлегендә булган җирләргә үтеп керәМеровинглар династиясе вакытыннан бирле билгеле Аустразия, Нойстрия һәм Аквитания исемле зур өлкәләрне франклар кабиләсе яулап алып, ул җирләрдә Франк корольлеген оештыра. Соңрак Франк корольлеге көнчыгыштарак урнашкан Саксония белән Баварияне дә үз эченә ала. Ул заманнарда хәзерге Алманиянең көнчыгыш өлешенә туры килгән җирләрдә сорб, вәләт һәм абодрит исемле көнбатыш славян кабиләләре яши торган була[28]
Урта гасырлар. Көнчыгыш Франкия һәм Изге Рим империясе 6 нчы — 8 нче гасырларда бүген Алманиягә караучы җирләрнең зур өлешендә франклар хакимлек итә. 800 нче елда Ватиканда франклар патшасы Карл I'гә император таҗы киертелә һәм шуның белән Каролинг империясенә нигез салына. Каролинг империясе үз эченә хәзерге Франция, Алмания һәм төньяк Италия җирләрен ала. Бераз соңрак Карл I'нең нәсел дәвамчылары арасында хакимият өчен сугыш башлана. Бу сугыш 843 нче елда Верден килешүе белән тәмамлана. Әлеге килешү буенча Карл империясе аның оныклары арасында өч өлешкә бүленә[33]
Каролинг империясе таркалгач, аның көнчыгыш өлешендә Көнчыгыш Франкия исеме астында билгеле булган территория көнбатышта Рейннан алып, көнчыгышта Төньяк диңгездән алып, көньякта Отто I 962'дә әлеге җирләрнең Изге Рим императоры дип игълан ителә. 996 нчы елда Отто III тарихта беренче тапкыр алман кешесен — ике туганы Григорий V'не Сали династиясе патшалары хакимлек иткән чорда (1024—1125 нче еллар), Изге Рим Империясе төньяк Италия һәм Бургундияне дә үз составына кертүгә ирешә. Әмма соңрак, тарихта «инвеститура өчен көрәш» исеме астында билгеле чиркәү һәм дәүләт башлыклары арасындагы тарткалашулар нәтиҗәсендә, Изге Рим империясе императорлары хакимияттән колак кага[35]
Протестант реформациясен башлап җибәрә (Лукас Кранах язган потрет).
Штауфеннар нәселе дәверендә (Алманиядә 1138'дән алып 1254'кә кадәр хакимлек итәләр) Алмания территориясе шактый киңәя. Алман ханзадәләре Ostsiedlung» — «көнчыгышта урнашу», «көнчыгышны үзләштерү» хәрәкәте буларак билгеле. Аерым алман кенәзлекләре, аеруча Саксония кенәзлеге, «Һанза берләшмәсе әгъзалары сәүдә эшен җәелдерәләр һәм өч гасыр буенча Балтыйк һәм Төньяк диңгез буйларында урнашкан шәһәрләрдә төп сәүдәгәр булалар[36] Große Ravensburger Handelsgesellschaft ) охшаш функция үти.
Император Карл IV'нең 1356'да игълан ителгән «Алтын булла» дип аталучы фәрманы империянең конституциясе функциясен үти һәм император сайлау тәртибен билгели. Әлеге фәрманга күрә, императорны кайбер иң мөһим өлкәләрнең һәм архиепископлыкларның башында торучы җиде курфүрст сайлый[37]
14 нче гасырның беренче яртысында — башта 1315-1317 нче елларда булып узган Зур ачлык, аннан 1348-1350 нче еллардагы, тарихка «Кара үлем» дип кереп калган чума чире аркасында — Алманиядә халык саны кимиВенеция, Флоренция һәм Генуя кебек сәүдәгәр шәһәр-дәүләтләрендәге алманнарга замандаш итальян рәссамнары һәм һөнәрчеләре кебек — зур осталыкка ирешәләр һәм алдынгы җитештерү ысулларына ия булалар. Төрле Алман кенәзлекләре буйлап сибелгән мәдәни үзәкләрдә аталы-уллы Һольбайннар (алман. Holbein рус. Гольбейн Альбрехт Дюрер кебек рәссамнар туа. Йоһаннес Гутенберг күчереп йөртеп була торган металл хәрефләр ярдәмендә китап басу ысулын уйлып таба. Бу ачыш гади халыкка да мәгърифәткә юл ача[39]
15 гасыр ахыры — 16 гасыр башында крәстиәннәр һәм шәһәрлеләрнең җәбер-золымга каршы күтәрелешләре була. Аеруча, халыкта төрле сылтау белән яңа салымнарны салган католик чиркәүгә каршы катгый ризасызлык туа.
1517'дә мәкалә язып чыга. Бу вакыйгадан католик чиркәүгә каршы хәрәкәт — протестант реформациясе башлана. Реформация дәверендәге массакүләм хәрәкәтнең иң югары ноктасы 1524—1526 еллардагы крәстияннәр сугышы була[лютерчылыкны (лютеранизм, лютеранлык) католицизм белән тигез хокуклы дин дип таный, әмма бер җирдә идарә итүче кенәзнең дине ул җирдә яшәүче халык дине белән бер үк булырга тиеш дип тә карар итә. Бу принцип тарихта латин телендәге «Cuius regio, eius religio», ягъни «кемнең иле — шуның дине» гыйбарәсе белән аталган принцип буларак билгеле. Аугсбург килешүе башка дини тәгълиматларны исәпкә алмый: мисал өчен, кальвинчылык бидгать (ересь) булып санала бирә. 1583 нче елда Көльн курфүрстлыгындагы вакыйгадагы кебек рухани җитәкче бер диннән икенче дингә күчсә нишләргә икәнлеге дә аңлатылмый. 1583—1588 нче елларда барган Көльн сугышыннан алып, Утыз еллык сугыш (1618—1648) тәмамланганчыга кадәр аралыкта дини низаглар нәтиҗәсендә Алмания зур югалтулар кичерә[40] [41] 1648 нче елгы Вестфалия солых шартнамәсе белән тәмам була[40] [42]
18 нче гасырда Изге Рим империясе 1800 тирәсе өлкәдән (дәүләттән) торарейхстагта тавыш бирү хокукына һәм үз өлкәләрендә шактый киң автономиягә ия, бу өлкәләрнең рухани я дөньяви җитәкчелеген гәүдәләндерүче яңа тәбәка (сословие) барлыкка килә. 1438 нче елдан алып 1740 нчы елга — император Карл VI вафатына чаклы — Изге Рим империясе императоры таҗы (башка шактый Европа дәүләтләрендәге кебек) Мариа Тереза аша Һабсбурглар кулында калдыруга риза булырга күндерә һәм бу карарны кәгазьгә төшереп, 1713 нче елда тарихка «Прагматик санкция» дип кереп калган фәрман чыгара. Изге Рим империясенең башка дәүләтләре һәм күрше империяләр башта бу карар белән килешсәләр дә, бераздан алар арасында империядә җитәкчелек итү хокукы өчен һәм, гомумән, Һабсбурглар биләмәләре өчен көрәш башлана. Изге Рим империясе эчендә төп көндәшлек Һабсбурглар династиясенең төп йорты саналган Австрия мирасы өчен сугыш» дип аталучы сугыш. Әлеге сугыш Аахен солыхы белән тәмамлана.
Башта 1772 нче, аннан янәдән 1793 нче һәм 1795 нче елларда ике иң көчле алман дәүләте — Пруссия һәм Австрия, Польшаны бүлгәләүдә катнаша һәм Реч Посполитаның җирләрен үзләренә куша. Бу бүлгәләүләр нәтиҗәсендә, миллионнарча поляк кешеләре ике алман монархиясенең табигъларына әйләнә. Моңа карамастан, аннексияләнгән җирләр Пруссия корольлеге һәм Һабcбург патшалыгына керсәләр дә, де-юре алар Изге Рим империясе өлеше дип саналмыйларРейн берлеген барлыкка китерә. 1806'да Империя юкка чыга; алман дәүләтләре, аерым алганда Рейнланд дәүләтләре, Франция йогынтысына күчәләр. 1812 елгы сугыш барышында Россия гаскәрләре Алманияне Наполеон хакимлегеннән азат итә. 1815 нче елга кадәр барган Наполеон сугышлары барышында Франция, Россия, Пруссия һәм Һабсбурглар алман дәүләтләрендә гегемонлыкка ия булу өчән көрәш алып бара[46]
Пруссиянең көчәюе. Алман конфедерациясе һәм Алман империясе Алман конфедерациясен (1815-1836) күрсәтүче карта.
1814—1815 нче елларда узган 39 бәйсез дәүләтне берләштерүче Алман конфедерациясе (Австрия императорын билгели. Бу хәл конгресс Пруссиянең башка алман дәүләтләренә булган йогынтысын танымавын күрсәтә һәм Һоэнцольлерн династиясе белән (Пруссия патшалары) Һабсбург династиясе (Австрия патшалары) арасында күптәннән бирле барган көндәшлекне тагын да кискенәйтә. Вена конгрессыннан соңгы реставрация сәясәте либераль хәрәкәтләрнең көчәюенә китерә, моңа җавап булып Австрия дәүләт эшлеклесе Меттерних чорында яңа репрессив чаралар кертелә.
1834 елда 18 дәүләт арасында[чыганагы? Алмания тамгаханә берлеге (алман. Zollverein [47] [чыганагы? .
Һамбах фестивале — Алманиянең бердәмлеген, хөрриятне һәм демократияне яклау йөзеннән үткәрелгән фестифаль-митинг — ул еллардагы төп вакыйгаларның берсе. 1848 нче елда берничә Европа илендә булып узган инкыйлаплар дулкыны (аерым алганда, инкыйлап нәтиҗәсендә Франция Алман дәүләтләрендә 1848 елгы инкыйлапны башлап җибәрә. 1849 нчы елда Франфуркттагы Милли парламент Пруссия патшасы Вильһельм IV'гә, конституция аша аның хакимиятен чикләү шарты белән, император титулын тәкъдим итә. Вильһельм IV импператор таҗын да, тәкъдим ителгән конституцияне дә кире кага. Инкыйлап хәрәкәтләре вакытлыча туктала[48]
Король Вильһелм I 1862 нче елда Икенче Шлезвиг сугышында җиңүгә ирешеп, Ютланд ярымутравында үз хакимиятен урнаштыра. Моннан соңрак, 1866 нчы елгы Австрия-Пруссия сугышында Пруссиянең бер баш өстен булуы һәм җиңүе әлеге илгә Төньяк Алмания берлеген (Франция-Пруссия сугышында Франнцияне дә җиңгәннән соң, алман кенәзләре 1871 нче елда Версальда Һоэнцольлерн династиясеннән булган Пруссия патшасы бер үк вакытта император да була һәм Берлин империянең башкаласына әйләнә[48]
Алманиянең берләшүеннән соңгы Gründerzeit, ягъни «нигез салучылар чоры» дип аталучы чорда Алмания канцлеры булучы Бисмарк, оста тышкы сәясәте ярдәмендә башка дәүләтләр белән килешүләр аша дуслыклар корып һәм дипломатик чаралар аша Францияне изоляцияләп, сугыштан сакланып, Алманияне көчле дәүләт итеп саклауны мөмкин итә. Вилһелм II чорында исә Алмания, ул замандагы башка Европа дәүләтләре шикелле үк, империалистик курс тота башлый, бу исә күрше дәүләтләр белән тарткалашуларга китерә. Алмания моңа кадәр төзегән солых килешүләренең күбесе озайтылмый. Нәтиҗәдә Алмания һәм күпмилләтле Икеле альянс» буларак билгеле. Соңрак бу килешүгә Италия дә килеп кушыла һәм 1882'нең Өчле альянсы корыла. Үзәк Европада урнашкан өч күрше ил тарафыннан төзелгән бу альянс әлеге илләрнең Франция һәм/яки Руссия белән сугыштан хәвефләнүен чагылдыра. Британия, Франция һәм Россия дә, охшаш сәбәпләр аркасында (әйтик, кайбер өлкәләрдә Франция һәм Алмания мәнфәгатьләре, ә Балкан ярымутравында Руссия һәм Австро-Венгрия мәнфәгатьләре бер-берсенә ныкъ каршы килә), килешү төзи[49]
Пруссия патшалыгы зәңгәр төс белән күрсәтелгән.
1884 нче елгы Берлин конференциясендә Алмания берничә колониягә, шул исәптән Алман Көнчыгыш Африкасына, Алман Көньяк-көнбатыш Африкасына, Тоголендка һәм колониаль империясе эченә Тын океанда Алман Яңа Гвинеясен, Алман Микронезиясен һәм Алман Самоасын, ә Кытайда Цзяо-Чжоу (Һереро һәм Намака кешеләрен юк итәргә кушучы карар чыгаруы билгеле. Бу вакыйгалар «XX гасырның беренче геноцид очрагы» буларак билгеле. Концентрацион лагерьлардагы авырулардан, җәзалаулардан, талчыгудан, һәм авылларында үзләреннән су һәм ризыклары тартып алыну нәтиҗәсендәге сусызлык һәм ачлыктан якынча 100 000 кеше — Һереро халкының 80%-ы һәм Нама(ка) халкының 50%-ы — вафат була[51] [52]
Беренче бөтендөнья сугышы 1914 елның 28 июнендә Франц Фердинанд атып үтерелүне сылтау итеп, Австрия империясе Сербиягә һөҗум итә һәм шуның белән Беренче Бөтендөнья сугышы башланып китә. Дүрт ел дәвам итеп, якынча ике миллион алман солдатының гомерен алган
Алман инкыйлабы барышында (1918-нең ноябре), император Вилһелм II һәм хакимияттә булган барлык кенәзләр дә үз вәкаләтләреннән һәм бурычларыннан ваз кичәләр. Алманиянең яңа сәяси лидерлары 1919 нчы елда Үзәк дәүләтләр» төзегән «Дүртле берлек» әгъзасы буларак, тарихта булган иң канкойгыч сугышларның берсендә Польшадагы 1918—1919 елгы баш күтәрү, 1918 елда Эльзас һәм Лотарингиянең Франция кулына күчү һәм 1920 елда, тавыш бирү нәтиҗәсендә, Шлезвиг өлкәсенең бер өлеше Даниягә кире кайту вакыйгалары белән бәйле. Алманиядән киткән җирләрдә ул вакытта ук башлыча поляк, француз һәм дан халкы яши торган була[57]
Алмания колонияләрне басып алуга соң керешә, шуңа күрә ул аларны яңадан бүлү юлларнын табарга тырыша. Ул Австро-Венгрия һәм Италия белән «Өчлек берлеге»н төзи. Гаять зур хәрби чыгымнарга күрә (бюджетның яртысына кадәр җитә) 1914 елда Алмания иң яхшы коралланган гаскәргә ия була. Англия Россияне якламас дип уйлаган Алмания Беренче бөтендөнья сугышын башлап җибәрә. 1914 елның 1 августында Алмания Россиягә, 3 августында Франциягә сугыш игълан итә, 4 августында исә Англия Алманиягә каршы сугыш игълан итә.
1915 елда Алмания Көнчыгыш фронтта уңыш яулый: Россия гаскәре Польша һәм Литваны бушатырга мәҗбүр була. Көнбатыш фронтта исә алманнар французларны җиңә алмый һәм сугыш йончыткыч позицион сугышка әверелә. Алмания акрынлап көчсезләнә башлый, 1917 елда Брест солыхы да моңа комачаулый алмый.
1918 елның язында Алмания гаскәре көнбатышта һөҗүмне башлый, әмма ул уңышсызлыкка очрый. 1918 елның 5 октябрендә, солых сорап, Антантага мөрәҗәгәть итә. 1918 елның 11 ноябрендә Германия делегациясе, Антанта күрсәткән шартларга ризалыгын белдереп, килешүгә кул куя. 9 ноябрьдә Берлинда күтәрелеш була, монархия төземе төшерелә һәм Алманиядә җөмһүрият игълан ителә.
Веймар җөмһүрияте һәм Өченче рейх. Икенче бөтендөнья сугышы Филип Шайдеман 1918 нче елның 9 нчы ноябрендә Рейх канцеляриясе тәрәзәсендә басып торган килеш
Алман җөмһүриятен игълан итә.
1918'нең ноябрендә, Алман инкыйлабы башлангач, Алмания Фридрих Эберт демократик рухтагы Веймар конституциясен имзалый. Моннан соң хакимият өчен барган көрәш барышында Бавариядә хакимияткә коммунистлар килә, әмма Алманиянең башка өлкәләрендәге консерватив карашлылар аларга нык каршы тора һәм Капп путчы дип аталучы вакыйгаларда Бавария Совет Җөмһүриятен бәреп төшерергә омтыла. Әлеге путч Рур өлкәсен Бельгия һәм Франция гаскәрләре оккупацияләү, гиперинфляция белән үзенчәлекле болгавыр дәвер ниһаять 1924 нче елда яңа акча берәмлеге кертелү һәм тарихка Алтын егерменче еллар дип кереп калган чагыштырмача тыныч, актив мәдәни тормыш чоры белән алышына. Тарихчылар 1924 белән 1929 арасындагы чорны «өлешчә стабильләшү» чоры дип атап йөртә[58]
1929 елда башланган дөньякүләм икътисади кризис Алмания икътисадына да шактый нык тәэсир итә. 1930 елгы федераль сайлаудан соң, президент Пауль фон Һинденбург канцлер Һайнрих Брүнинг хөкүмәтенә парламент хуплавыннан башка эш итәргә рөхсәт бирүче канунны имзалый. Икътисадый кризис һәм Брүнинг җитәкләгән хөкүмәт алып барган сәясәт эшсезлекнең артуына китерә — 1932 нче елга эшсезлек якынча 30%-ны тәшкил итә[59]
Бу шартларда нацистлар партиясенең (1919 елда төзелә) йогынтысы көчәя башлый. 1932 елның июлендәге федераль сайлауда Рейстаг янгыныннан соң, төп гражданлык хакларын чикләүче боерык чыга һәм моңардан соң берничә атна узуга Дахау шәһәрендә беренче концентрацион лагерь ачыла. Шул ук елның ноябрь аенда хакимият национал-социалистлар кулына күчә. 1933 елда нацистлар диктатурасы урнаштырыла.
Дефицитлы бюджет хисабына, ягъни бурычка кереп, дәүләт юллар һәм башка инфраструктура корылмаларын төзүгә һәм яңартуга күп акча бүлеп бирә башлый. 1934 нче елда ук, эшсез калган алманнарның 1,7 миллионы шундый төзелешләрдә үзенә эш, ә аның белән бергә керем һәм социаль яклау табаАлмания автобаннары) төзүне максат итеп тоткан проектРур буасы кебек гидроэлектростанцияләрне, Циллирбах сусаклагычы кебек сусаклагычларны, Цвикау вокзалы кебек транспорт төеннәрен төзү проектларын атарга була[63] [64]
1935 нче елда нацистлар режимы Саарны кире үз контроленә алаРайнландны янәдән хәрбиләштерә, 1938 нче елда Австрияне, ә Мүнхен килешүеннән соң Чехословакиянең Судетлар өлкәсен үзенә куша. 1939 нчы елда исә Алмания, Мүнхен килешүенең шартларын бозып, Чехословакияне тулысынча басып ала һәм шул ук елның март аенда Боһемия һәм Моравия протекторатын игълан итә.
1938 нче елның 9-10 нчы ноябрендә, тарихка «бәллүр төне » (алман. Kristallnacht синагога , меңнәрчә кибет һәм башка эшмәкәрлек бинасы җимерелә; 30000-гә якын яһүд ир-аты һәм күп яһүд хатын-кызлары нацистлар тарафыннан кулга алына; яһүдләргә каршы коммендант сәгате кертелә[66]
Ике фронтта сугышырга туры килүдән курыккан Гитлер хөкүмәте 1939-ның августында, соңрак үзе үк бозачак Молотов-Риббентроп пактын имзалый. Бу пактның төп өлешендә Алмания һәм Советлар Берлеге бер-берсенә һөҗүм итмәскә вәгъдә итешәләр. Әмма документның яшерен өлеше дә була — ул яшерен өлештә ике ил Көнчыгыш Европаны (шул исәптән Польшаны), «Советлар Берлеге мәнфәгатендәге өлкәгә» һәм «Алмания мәнфәгатендәге өлкәгә» аерып, үзара бүлешәләр. Бу килешүдән соң, 1939-ның 1 нче сентябрендә, Алмания Польшаны басып ала — Европада Икенче бөтендөнья сугышы башлана[67] [68]
Алмания оккупациясендәге Европа, 1942 ел
Гитлер гамәлләренә җавап йөзеннән Британия, хәрби хәрәкәтләрне туктатуны таләп итеп, Алманиягә ультиматум куя. Бу ультиматум инкарь ителгәч, ике көннән соң, 3 нче сентябрь көнне, Британия һәм Франция Алманиягә каршы сугыш игълан итәләр[69] Дания һәм Норвегияне , май—июньдә исә Бельгия , Һолландия , Люксембург һәм Францияне басып ала. Шул ук елның июлендә алман һава көчләре Британиягә дә һөҗүм итә, әмма Британия гаскәрләре бу һөҗүмнәрне кире кагуга ирешә.
1941 елның апрелендә Алмания Югославия һәм Грецияны басып ала. Шул ук елның 22 июнендә исә Алмания Советлар Берлегенә һөҗүм итә . Сугыш башындагы уңышларга карамастан, алманнар ахыргы исәптә җиңелә. 1945 елның 2 маенда совет гаскәрләре Берлинны яулап ала. 7 майда Реймс шәһәрендә алман вәкилләре берсүзсез тәслим (капитуляция) турында актка кул куя. 8 майда совет ягы таләбе буенча, алар кабат тәслим (капитуляция) актын имзалыйлар.
Соңрак «концентрацион һәм үлем лагерьларын кулланып, нацистлар уйлавынча «түбән» кешеләргә каршы геноцид оештыра, ягъни аларны юк итү сәясәтен алып бара. Барлыгы 10 миллионнан артык хәрби булмаган кеше үтерелә, шул исәптән 6 миллион чегән кешесе, 275 000 гарип кеше, меңнәрчә Йәхвә шаһиты, меңнәрчә лутый, шулай ук Алмания һәм ул басып алган башка илләрдәге сәяси я дини оппозицион оешмаларның йөз меңнәрчә әгъзасыполякбелорус кешесе һәлак була[72] [72] [73] [74] [75] [76] [15]
Советлар Берлеге сугышта барлыгы 27 миллион кешесен югалта[77]
Сугыштан соңгы еллар. Көнчыгыш һәм Көнбатыш Алмания Алманиядә Америка Кушма Штатлары, Советлар Берлеге, Британия һәм Франция оккупация өлкәләре, һәм Франция контролендә булган Саар протектораты, 1947 ел. Одер-Нейсе сызыгыннан көнчыгыштарак урнашкан җирләр,
Потсдам конференциясендә төзелгән килешү нигезендә, Польшага һәм Советлар Берлегенә күчә.
Алмания капитуляцияләгәч, Берлин һәм Алманиянең калган җирләре дүрт оккупация зонасына бүленә. 1949 елның 23 маенда инглиз, француз һәм американ оккупация зоналары Алман Федератив Җөмһүриятенә (алман. Bundesrepublik Deutschland Алман Демократик Җөмһүрияте (алман. Deutsche Demokratische Republik Көнбатыш Алмания һәм Көнчыгыш Алмания дип атап йөртәләр. Көнчыгыш Алмания башкаласы итеп Берлинны , Көнбатыш Алмания исә, ике дәүләтле чишелеш ул ясалма һәм вакытлыча гына статус кво дигән карашына басым ясар өчен, вакытлыча башкаласы итеп Боннны сайлый[78]
Көнбатыш Алмания социаль юнәлешле базар икътисадлы федератив парламент җөмһүрияте булып төзелә. 1948 елдан башлап Көнбатыш Алмания, Маршал планы кысаларында яңадан торгызу эшләре өчен бирелгән акчалата ярдәмнең төп адресатына әйләнә һәм бу акчалардан үзенең сугышта җимерелгән сәнәгатен яңадан коруга файдаланафедераль канцлер (Людвиг Эрһардның җитәкчелеге астында 1950 нче еллар башыннан алып ил, соңрак «икътисадый могъҗиза» (Европа Икътисадый Берләшмәсенә нигез салучыларның берсе була.
җимерелүе вакытында. Арткы планда — Бранденбург капкасы.
Көнчыгыш Алмания, оккупацион көчләр һәм Көнчыгыш блок дәүләте була. Көнчыгыш Алмания үзен демократия дип санаса да, чын хакимият Штази исемле, җәмгыятьнең күп өлкәләрен контрольдә тотучы яшерен хезмәткә таянган коммунистик Алмания Социалистик Бердәмлек партиясенең политбюросы кулында гына була[81]
АДҖ'дә Советлар Берлегендәге икътисадка охшаш планлы икътисад корыла, соңрак ил Үзара икътисадый ярдәмләшү шурасы (рус. Совет Экономической Взаимопомощи [82]
Канцлер Вилли Брандтның көнчыгыш сәясәте (OstpolitikWende дип аталучы реформа процессын асылда тизләтә генә.
Берләшкән Алмания һәм Европа Берлеге берләшәРейхстаг бинасы Бундестагның, Алмания парламентының, утырышлары уза торган урын.
Берләшкән Алмания яңа дәүләт булып түгел, ә Алмания Федератив Җөмһүриятенең киңәйгән дәвамчысы булып санала. Көнбатыш Алмания булган барлык оешмаларда яңа, берләшкән Алмания дә әгъза булып калаБерлин/Бонн актына нигезләнеп, Берлин янәдән берләшкән Алманиянең башкаласына әверелә. Боннга исә федераль шәһәр (алман. Bundesstadt [85] [86]
Элеккеге Көнчыгыш Алмания икътисадын заманчалаштыру һәм интеграцияләү өчен илнең көнбатыш өлкәләре 2019 елга кадәр ел саен тулаем алганда якынча 80 миллиард доллар акча сарыф итеп килә[87]
Лиссабон килешүен имзалый (рәсемдә).
Берләшүдән соң Алмания Маастрихт килешүенә кул куя, 1999-да еврозонага нигез сала, һәм 2007-дә Лиссабон килешүн имзалыйБалкан илләрендәге һәм Әфганстандагы сугышларда катнаша[89] [90]
География Алманиянең территориясе төньяктан көньякка сузылган. Табигый шартлары буенча да, кешеләрнең алардан файдалануы буенча да бертөрле түгел. Көньяккарак киткән саен, урыны калкулана бара.
Төньягында Төньяк Герман түбәнлеге ята. Бу урында кайчандыр бозлыклар ясаган кечерәк кенә күлләр ята. Дымлы климат шартларында бик күп сазлыклар ясалган, хәзер аларның барысын да диярлек киптереп бетергәннәр, анда болыннар һәм сөрү җирләре җәелеп ята. Йомшак диңгез климаты, явым-төшемнең күплеге үсемлекләр өчен бик уңайлы. Бу — бик әһәмиятле терлекчелек районы.
Илнең зур өлешен уртача биеклектәге бик матур урманнар белән капланган таулар тасмасы алып тора. Болар — борынгы таулар, түбәләре яссы яки гөмбәзгә охшап тора. Уртача биеклектәге таулар грәнит, гнейс, комташ, акшар катнашкан тау токымнарыннан ясалган һәм киң үзәннәр белән аерылган. Яссы тау түбәләреннән җәелеп киткән үзәннәр, ялангач кыялар күренә. Сазлыклардан күпсанлы инешләр башлана, алар агачлар арасыннан агалар, кайвакыт шома кыядан төшеп, кечкенә шарлавыклар ясыйлар. Таудагы көтүлекләрдә терлек көтәләр, басуларда арыш, солы һәм бәрәңге үстерәләр. Тауларның табигате бик матур, анда күп тыюлыклар һәм җәй көне халык ял итә торган урыннар бар.
Алманиянең көньяк өлешенә Альп тауларының төньяк сыртлары һәм аның итәкләре урнашкан. Төньяк Альплар
тәбәнәк, кайбер түбәләренең генә биеклеге 3000 м га җитә. Альп таулары итәгендә кеше кулы тимәгән табигать яхшы сакланган, ул тыюлыклар һәм милли парклар рәвешендә саклана.
Алмания төньякта Дания , көнчыгышта Польша һәм Чехия , көньяк һәм көньяк-көнчыгышта Австрия , көньякта Швейцария , көньяк-көнбатышта Франция , көнбатышта Люксембург һәм Бельгия , төньяк-көнбатышта Нидерландлар белән чиктәш. Төньякта Төньяк һәм Балтыйк диңгезләре суы белән юыла.
Гыйнварның уртача температурасы 1,5 °C тан (тигезлекләр) — минус 6 °C кача (таулар). Июльнең уртача температурасы 18 °C тан 20 °C кача. Еллык явым-төшем микъдары 600-800 мм. Биек тауларда җәй салкын, явым-төшем микъдары 1000-2000 мм.
Илнең күп өлешендә күчмә климат: диңгез климатыннан континенталь климатка күчә. Климат шартлары бик күп төрле культуралар игәргә мөмкинлек бирә. йөзем үстерәләр. Һәр җирдә явым-төшем күп була, тауларда 600—800 мм га җитә.
Алманиядә елгалар күп: Киль каналы, ул Балтыйк һәм Төньяк диңгезләрне тоташтыра. Эре күлләр: Боден , Мюриц.
Алар күбесенчә көньяктан төньякка таба ага. Иң матур һәм зур елга — Рейн . Бу елга буйлап миллионнарча тонна йөк ташыйлар. Елга тамакларында зур порт шәһәрләре урнашкан. Илнең көньяк-көнбатыш өлешендә Дунайның башланган урыннары ята. Рейн һәм Дунай бигрәк тә яз һәм җәй көннәре, карлар һәм таулардагы бозлыклар эрегән вакытта күп сулы була.
ландшафтлар өстенлек итә. Промышленностьның үсүе, юллар челтәренең куелыгы, авыл һәм шәһәрләрнең күплеге һаваның һәм суның нык пычрануына китерә. Елгалар пычрак һәм агуланган суны Төньяк диңгезгә илтә. Елгалар һәм күлләр күп булуга карамастан, төче су җитми.
Туфрагы нигездә көлсу, кәсле-көлсу һәм көрән урман туфрагыннан гыйбарәт.
Халык Халык саны 1954 1956 1958 1960 1962 1964 1966 70 945 000 ↘ 70 943 000↗ 72 031 000↗ 73 147 000↗ 74 383 000↗ 75 591 000↗ 76 864 0001968 1970 1972 1974 1976 1978 1980 ↗ 77 550 000↗ 78 069 000↗ 78 821 000↗ 78 882 000↘ 78 209 000↘ 78 073 000↗ 78 397 0001982 1984 1986 1988 1990 1992 1994 ↘ 78 248 000↘ 77 709 000↗ 77 780 000↗ 78 390 000↗ 79 753 000↗ 80 975 000↗ 81 539 0001996 1998 2000 2002 2004 2006 2008 ↗ 82 012 000↗ 82 037 000↗ 82 260 000↗ 82 537 000↘ 82 501 000↘ 82 315 000↘ 82 002 0002010 31 дек 2012 30 сен 2014[91] 31 мар 2015[92] 31 дек 2015 31 дек 2016[93] 2017[94] ↘ 81 752 000↘ 80 500 000↗ 81 083 600↗ 81 292 400↗ 82 175 700↗ 82 521 653↗ 82 695 00030 сен 2018[95] 30 сен 2019[96] 2020 2021 2022[97] 30 сен 2023[98] ↗ 82 979 100↗ 83 149 300↗ 83 155 031↗ 83 237 124↗ 84 358 845↗ 84 607 016
Алмания халкының 90% — этник алманнар . Икенче бөтендөнья сугышыннан соң Алманиягә башка илләрдә яшәүче 9 млн га якын немец күченеп кайта. Чит илләрдән килгән эшчеләр күп. 2,5 млн. — төрекләр (шуларның 1,7 млн. — гражданнар), 930 мең экс-Югославия халыклары, 200 мең Россия халкы, 130 мең — Украина халкы. 90% — шәһәрләрдә йә шәһәр яны бистәләрендә яши.
Хәзерге вакытта дәүләтнең халык саны елдан-ел кими: 2008 елга халык кимүе 0,02% булган.
Алманиядә 6 млн. кеше урысча , ә 2,1 млн. — төрекчә сөйләшә белә.
Эре шәһәрләр
Сәясәт Административ бүленеш
Федераль җир
Башкала
Мәйдан (км²)
Халык саны[100]
1
Баден-Вүртемберг Штутгарт 35.751,65
10 486 660
2
Бавария Мүнхен 70.549,19
12 397 614
3
Берлин - 891,75
3 292 365
4
Бранденбург Потсдам 29.477,16
2 455 780
5
Бремен Бремен 404,23
650 863
6
Гамбург - 755,16
1 706 696
7
Һессен Висбаден 21.114,72
5 971 816
8
Мекленбург-Алгы Померания Шверин 23.174,17
1 609 982
11
Рейнланд-Пфальц Майнц 19.847,39
3 989 808
12
Саар Саарбрүккен 2.568,65
999 623
13
Саксония
Дрезден 18.414,82
4 056 799
14
Саксония-Анһалт
Магдебург 20.445,26
2 287 040
9
Түбәнге Саксония Ганновер 47.618,24
7 777 992
10
Төньяк Рейн-Вестфалия Дюссельдорф 34.042,52
17 538 251
16
Түрингия Эрфурт 16.172,14
2 188 589
15
Шлезвиг-Һольштейн Кил 15.763,18
2 800 119
Дәүләт корылышы
Франк-Вальтер Штайнмайер2017 нче елдан бирле президент
канцлер
Рейхстаг, алман парламентының резиденциясе
АФҖ — федератив җөмһүрият. Гамәлдәге конституциясе 1949 елның 23 маенда кабул ителгән, аңа 1954, 1956, 1990, 1993 вә 1994 елларда үзгәртүләр кертелгән.
Дәүләт башлыгы — федераль президент. Ул махсус чакырылган федераль мәҗлес тарафыннан 5 еллык мөддәткә (срокка) сайлана һәм бу вазыйфага тагын фәкать бер тапкыр гына сайланырга мөмкин.
Федераль мәҗлес бундестаг рәисе тарафыннан чакырыла вә ул бундестаг депутатлары һәм дә ландтаглар (җир парламентлары) тарафыннан сайланган әгъзалардан гыйбарәт. Президент эшкә сәләтлелекне югалтса яки вафат булса, бундесрат рәисе президент вәкаләтләрен башкара. Канун чыгару хакимиятен парламент башкара. Ул ике пулат: бундестаг вә бундесраттан гыйбарәт. Бундестаг халык тарафыннан 4 еллык мөддәткә сайлана. Бундесрат исә җир хакимиятләре үзләре арасыннан 4 еллык мөддәткә билгеләгән вәкилләрдән гыйбарәт. Башкарма хакимият федераль канцлер җитәкчелегендәге федераль хөкүмәт кулында. Федераль канцлер бундестагта президентның тәкъдиме буенча тавыш күпчелеге белән сайлана. Вәзирләр федераль канцлерның тәкъдиме белән президент тарафыннан тәгаенләнәләр. Һәрбер җирнең үз конституциясе, парламент вә хөкүмәте бар.
Тышкы сәясәт Алмания төзелүеннән бирле Европа Берлегендә лидер ролен уйный. Икенче бөтендөнья сугышыннан бирле ил Франция белән тыгыз икътисади-сәяси мөнәсәбәттә.
Дәүләт гимны Einigkeit und Recht und Freiheit
Einigkeit und Recht und Freiheit für das deutsche Vaterland! Danach lasst uns alle streben brüderlich mit Herz und Hand! Einigkeit und Recht und Freiheit sind des Glückes Unterpfand! Blüh' im Glanze dieses Glückes, blühe, deutsches Vaterland! Blüh' im Glanze dieses Glückes, blühe, deutsches Vaterland! гимнның әдәби тәрҗемәсе:
Бердәмлек, Хокук, Хөррият
Бердәмлек, Хокук, Хөррият
Алман җирендә хаким.
Изге туганлык хисләрен
Йөртсен күңелендә һәркем.
Бердәмлек, Хокук, Хөррият —
Безнең бәхет солтаны.
Шул бәхеттә чәчәк атсын
Мәңге Алман Ватаны!
Шул бәхеттә чәчәк атсын
Мәңге Алман Ватаны!
гимнның тарихы Алмания Федератив Республикасының хәзерге гимнының музыкасын композитор Франц Йозеф Һайдн (Franz Joseph Haydn (1732—1809)) язган дип санала. Бу — рәсми караш. Дүрт куплеттан торган сүзләрен 1841 елда Аугуст Һайнрих Һофманн фон Фаллерслебен (August Heinrich Hoffmann von Fallersleben (1798—1874)) иҗат иткән, монысы төгәл билгеле. гимнның музыкасы Австриянең иске король гимнына нигезләнеп язылган дигән фикер дә бар, бу гимн беренче тапкыр 1797 елның 12 февралендә башкарылган булган. Хәер, безнең көннәргә кадәр сакланып калган тагын бер чыганак та бар әле — шул ук көйгә җырлана торган көньяк алман халык җыры. Аның беренче сүзләре: “Wieder klingen deutsche Lieder… ” (Яңадан алман җырлары яңгырый).
гимн 1922 елда Алман Республикасының беренче президенты Фридрих Эберт (Friedrich Ebert ) тарафыннан расланган. Хәзерге заманда Фаллерслебен шигыренең өченче куплеты гына рәсми рәвештә башкарыла, гимнның исеме дә шул куплетның беренче сүзләреннән алынган: “Einigkeit und Recht und Freiheit ” (Бердәмлек, Хокук, Хөррият). Веймар республикасында дүрт куплет та гамәлдә булган. Икенче Бөтендөнья сугышыннан соң „Deutschland über alles “ (“Алмания барыннан да өстенрәк” — Фаллерслебен шигыре нәкъ шулай башлана) рухында язылган өч куплетны рәсми кулланыштан төшереп калдырганнар. Шуңа да карамастан, Алманиядә аларны рәсми булмаган шартларда башкаруны тыя торган канун юк.
Икътисад Тулаем эчке продукты буенча Алмания дөньяда 3 урынны, экспорт буенча 1 урынны, хәрби бюджет буенча 6 урынны биләп тора. Күп кенә фәнни һәм технологик тармакларда лидерлыкка ия.
Сәнәгать Алмания икътисадының төп таянычы. Көрән күмер, ташкүмер, нефть, табигый газ , полиметалл рудалар, калий һәм аш тозы чыгарыла. Энергетика, кара ва төсле металлургия, машиналар төзү, көймәләр төзү, химия һәм нефть химиясе, агач эшкәртү, азык-төлек сәнагате гаять зур үсеш алган.
Алмания сәнәгате нигездә урта ширкәтләрдә гыйбарәт. Сәнәгатьтә мәшгуль булган барча эшчеләрнең 32 % дан күбрәге (2,2 млн. кеше) эре фирмаларда эшли. „Сименс“ концерны, „Фольксваген“, БМВ вә „Даймлер Бенц“ кебек автомобилләр төзеү фирмалары, „Һөхст“, „Байер“ һәм БАСФ кебек химия концерннары, „Рурколе АГ“ күмер казу фирмасы, „ФЕБА“ һәм „РВЕ“ электр техника концерны яки „Бош“ концерннары бөтен дөньяга мәшһүр булып, дөньяның һәммә урыннарда филиаллары, ширкәтләре яки тикшеренү йортлары бар.
Алмания ташкүмергә һәм калий тозларына бай. Рур ташкүмер бассейны аеруча танылган. Рур өлкәсе үзенең алга киткән промышленносте белән аерылып тора. К үпчелек чималны, бигрәк тә нефтьне , читтән кертергә туры килә.
Транспорт Тимер юллар озынлыгы — 91,4 мең км, автомобил юллары озынлыгы — 496,6 мең км. Иң эре аэропорт — Майндагы Франкфурт шәһәрендә. Башка эре аэропортлар: Берлин — Тегел, Берлин — Шенефелд, Бремен, Гамбург, Ганновер, Дрезден, Дюссельдорф, Кёльн/Бонн, Лейпциг, Мүнхен, Нюрнберг, Саарбрүккен һәм Штутгарт. Су юллары озынлыгы — 7467 км. Мөһим диңгез портлары: Гамбург, Бремен, Бремерхафен, Вилһелмсхафен, Росток.[101]
Авыл хуҗалыгы Авыл хуҗалыгында төп шөгыль — шикәр чөгендере, бәрәңге , шулай ук йөзем, җиләк-җимеш, яшелчәләр һ.б. Бодайның берникадәр өлешен чит илләрдән сатып алалар. Илнең җәйләре җылырак булган көнбатыш һәм көньяк-көнчыгышында шикәр чөгендере үстерәләр. Терлекчелектә мал ите, дуңгыз ите, тавык ите һәм сөт җитештерелә. Сусыл альп болыннарында, илнең башка җирләрендәге кебек үк, сыерларның сөт токымнарын көтәләр. Һәркайда дуңгыз асрыйлар.
Алмания территориясенең якынча өчтән бер өлешен (10,7 млн.га) урманнар биләп тора. Мәмләкәттә һәр ел 30—40 млн. м³ агач хәзерләнә, бу күләм эчке ихтыяҗның өчтән ике өлешен каплап тора. Алмания агач экспортлаучы иң эре дәүләтләрнең берсе. Төньяк һәм Балтыйк диңгезләрендә, Гренландия утравы тирәсендә балык тотыла.
Мәдәният Төп мәкалә: Алмания мәдәнияте
Алмания мәдәнияте үз эченә хәзерге Алмания мәдәниятен дә, хәзерге Алманияне тәшкил итүче дәүләтләр (Пруссия, Саксония һ. б.) мәдәниятен дә ала. «Алман мәдәнияте» төшенчәсенең киңрәк мәгънәсе үз эченә Австрия мәдәниятен дә ала: сәяси рәвештә ул Алманиядән бәйсез булса да, анда шул ук мәдәнияткә караган алманнар яши. Алман мәдәнияте безнең эрага кадәр 5 гасырдан мәгълүм.
Алмания тарихта алман язучылары һәм фәлсәфәчеләре Көнбатыш дөньясының фикерен үстерүдә һәрвакыт мөһим бер роль уйнаган[103]
Алманиянең Октоберфест кебек халык фестивальләре һәм такыя (Раштуа чыршысын бизәүне; Раштуа табынына «штолен» (алман. Stollen [104] [105]
Хәзергә Алманиягә мәдәни тормышының төрлелеге һәм аның киң таралганлыгы хас. Мондагы мәдәни төрмыш бер яки берничә шәһәрдә тупланмаган, мәдәни үзәкләр бөтен ил буйлап таралганнар — мәшһүр Наумбург, Байройт , Целле , Виттенберг , Шлезвиг кебек мәдәни әһәмияткә ия кече үзәкләр дә бар. 2009 елдагы хәле буенча, Алманиядә 6250 музей эшли, килүчеләр саны 106 миллион кешегә җитә.[106]
Әдәбият һәм фәлсәфә Төп мәкаләләр: Алман әдәбияты һәм Алман фәлсәфәсе
Бертуган Гриммнар борынгы алман халык әкиятләрен туплап, аларны халыкка таныта.
Алман әдәбиятының тамырлары Урта гасырларга, Вальтер фон дер Фогелвайде (Вольфрам фон Эшенбах (алман. Wolfram von Eschenbach
18 нче гасырда абыйлы-энеле Гримм нәшер иткән әкиятләр җыентыгы Алман халык иҗатын алман укучыларына да, башка халыкларга да таныта.
Архитектурасы Изге Михаил чиркәве (Фульда)
Алман кабиләләрнең борынгы мигъмари ядкарьлекләре (агачтан эшләнгән) сакланмаган. Таштан эшләнгән мигъмари ядкарьлекләре (Яңарыш дәверендә дә готика эслүбе үз урынын югалтмый. 17 гасырда архитектура һәм тасвирый сәнгатьтә тантаналы барокко эслүбе киң тарала.
18 гасырның беренче яртысында сарай һәм чиркәүләр төзелеше тагын үсеш ала һәм кайчакта барокко белән рококо өлешчә берләштерелә, икенче яртысында исә классицизм эслүбендә театр, музей һәм уку тәшкиләтләре корыла. 19 гасырда яңа төзелеш материаллары — тимер һәм бетон конструкциялары пәйда булуы аркасында модерн гадәткә керә. 20 гасырда техник тәрәкъкыять (прогресс) белән конструктивизм һәм функционализм кануннары нигезендә сәнәгать һәм торак урыннары биналары барлыкка килә.
Тасвирый сәнгать Алмания территориясендә палеолит һәм неолит, җиз вә тимер гасырлары сәнгате һәйкәлләре табылган. Безнең эра башында алман кабиләләренең примитив сәнгате пәйда була. 8—9 гасырларда Каролинглар сәнгатенә (сөяк гравюралары, миниатюра) Византия , борынгы дөнья мәдәнияте тәэсир итә. 11-13 гасырлар сәнгате (Һилдесһайм җәмигының бронза ишекләре, 1015, Рейхенау утравындагы Оберсел чиркәвенең дивар миниатюралары) дини характердагы роман эслүбенә күчү дәвере була. 13—14 гасырларда алман готикасы камилләшеп, сарай-рыцарьлык мәдәнияте элементлары үскән шәһәр мәдәнияте белән кушылып китә.
Яңарыш дәверендә инсанпәрвәрлек (һуманизм) рухы белән сугарылган реалистик сәнгать барлыкка килә. 15 гасырда пәйда булган бу сәнгать (С. Лохнер, Л. Мозер, Һ. Мулчер, М. Шонгауэр) 16 гасырның 30 елларда А. Дүрер , Һ. Һолбейн әсәрләрендә югары ноктасына күтәрелә. Сәнгатьтә 16 гасырның икенче яртысыннан манеризм, 17 гасырда барокко хөкем сөргән, 18 гасыр уртасында классицизм пәйда була (Р. Менгс, А. Кауфман, А. Я. Карстенс һ. б.). 1848—49 еллардагы инкыйлаб дәверендә сугышчан демократик рухтагы картиналар ясала (И. П. Һазенклевер, К. Һүбнер, К. Ф. Лесинг). 19 гасырның эре реалист рәссамы А. Менсел иҗатында алман тормышы үзенең тулы чагылышын таба. 20 гасыр башларында Алмания вак буржуазия агымы — экспрессионизм ватаны булып китә (һәйкәлче В. Лембрук һ. б.). Нацистлар хакимияткә килгәч, эзәрлекләүләргә карамастан, кайбер рәссамнар (Барлах, Колвиц, О. Нагел) инсанпәрвәрлек идеалларына тугры кала. Сугыштан соң үткән традицияләрне алман тасвирый сәнгате торгызуга керешә һәм Европа һәм Америка сәнгатендәге яңа агымнардан файдалана.
Музыка Төп мәкалә: Алмания музыкасы
Лүдвиг ван Бетховен (1770–1827) «Тантаналы Йозеф Карл Штилер рәсеме, 1820 нче ел. Бетховен әсәрләренең иң атаклыларының берсе – 5. симфония.
Алман классик музыкасы әсәрләре арасында дөньяда иң мәшһүр композиторларның әсәрләре бар. Дитрих Букстехуде язган орган көйләре яшьрәк Йоһан Себастьян Бахка һәм Георг Фридрих Һәнделгә дә көчле йогынты ясый; өчесе дә – Барокко чорының әйдәп баручы композиторлары.
Спорт Төп мәкалә: Алманиядә спорт
дөнья чемпионатын җиңгәннән соң. Футбол Алманиядә иң популяр спорт төре.
Спорт алманнар тормышында әһәмиятле урын алып тора. 27 миллион алман — бер спорт клубы әгъзасы, һәм моннан тыш 12 миллион кеше үзлегеннән спорт белән шөгыльләнәфутбол. 6,3 миллион рәсми әгъзасы белән, Алмания Футбол Берлеге (Алмания футбол лигасы (уртача саны буенча дөньядагы барлык һөнәри спорт лигалары арасында икенче урында тораFIFA Дөнья Чемпионатында; 1972, 1980 һәм 1996-да UEFA Европа Чемпионатында; һәм 2017-дә FIFA Конфедерацияләр Кубогында җиңүче була. 1974 нче елгы һәм 2006 нчы елгы дөнья чемпионатлары һәм 1988 нче елгы Европа чемпионаты исә Алманиянең үзендә уза.
Тамашачылар арасында популяр башка спорт төрләре арасында — тимераяк һәм чаңгы спорты, бокс, баскетбол, гандбол, волейбол, боз хоккейы, теннис, атта йөрү һәм гольф. Паруслы көймәдә йөзү, су спортлары да Алманиядә популяр[107]
Алмания — моторлы спорт төрләрендә алдынгы илләрнең берсе. Mercedes кебек җитештерүчеләр бу спорт төрләрендә беренчеләрдән. «Le Mans 24 сәгать» (Михаэль Шумахер исә — үз карьерасы дәвамында моторлы спортта күп рекордлар куеп, Формала 1 дөнья чемпионатында җиде тапкыр җиңү яулаган кеше. «Формула 1»дә моның кадәр чемпион калган бүтән кеше юк. Моннан тыш, ул тарихта иң югары хезмәт хакы алган спортчыларның берсеСебастьян Феттель дә тарихта булган топ биш «Формула 1» узышчысы арасында. Нико Росбергның да «Формула 1»дә дөнья чемпионы булганы бар.
Бөтен Олимпия уеннарында да отылган медальлар саны буенча Алмания, Көнбатыш һәм Көнчыгыш Алмания нәтиҗәләрен бергә кушып санасаң, өченче урында.
Дин Төп мәкалә: Алманиядә дин
Алмания ватандашларына дин тоту иреге ил Конституциясендә беркетелгән. Алманнарның күпчелеге — ил халкының 64 % ын тәшкил иткән христианнар . Шуның эченнән католиклар 25 млн 461 мең, протестантлар 24 млн 832 мең кеше. Православие дине тарафдарлары 1,3 млн.
Йәхвә шаһитлары 164 мең кеше.
Башка диннәр: Ислам дине тарафдарлары 4 млн 750 мең кеше (ил халкының 5, 70 % ы) (2020 ). Яһүд дине тарафдарлары 100 мең.
31 % халык атеистлар (АДР территориясендә 70 %).
Искәрмәләр
↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS .↑ http://data.uis.unesco.org/index.aspx?queryid=239 ; ЮНЕСКО-ның статистика институты .↑ https://hdr.undp.org/data-center/human-development-index#/indicies/HDI ; Отчёт о развитии человечества ; чыгару датасы: 2022.↑ https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/fields/2102.html .↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI .↑ "International Numbering Resources Database" ; подзаголовок: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value; тикшерү датасы: 8 июль 2016; мөхәррир: Халыкара телекоммуникацияләр береге.↑ "World Plugs" ; тикшерү датасы: 10 июнь 2016; мөхәррир: Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе.↑ "World Plugs" ; тикшерү датасы: 10 июнь 2016; мөхәррир: Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе.↑ http://rammb.cira.colostate.edu/dev/hillger/driving-customs.htm .↑ https://www.olympic.org/germany ; тикшерү датасы: 15 апрель 2021; әсәр яки аның атамасы теле: инглиз теле; мөхәррир: Халыкара Олимпия комитеты.↑ http://www.denic.de/ ; нәшрият: DENIC; цитата: Die DENIC eG ist die zentrale Registrierungsstelle für alle Domains unterhalb der Top Level Domain .de und damit verantwortlich für den Betrieb und die technische Stabilität einer wichtigen Ressource des deutschen Internets..ISBN 978-3-411-20916-3 . ↑ Fläche und Bevölkerung (нем.) . www.statistikportal.de .ISBN 978-3-406-47638-9 . ↑ ISBN 9781107020733 . https://books.google.com/books?id=ySLyE6YJEn0C&pg=PA52 . ↑ How US students get a university degree for free in Germany (неопр.)
. BBC (3 июнь 2015). Дата обращения: 13 ноябрь 2015. Архивировано 13 ноябрь 2015 года.Schulze, Hagen (1998). Germany: A New History . Harvard University Press. p. 4. ISBN 0-674-80688-3 . ↑ http://garap-farsy.narod.ru/taah.htm ↑ https://en.wiktionary.org/wiki/Reconstruction:Proto-Indo-European/tewtéh₂ ISBN 3-525-20768-9 . https://books.google.com/books?id=iKfYGNwwNVIC&pg=PA523 . diutisc сүзе өчен)
Lloyd, Albert L.; Lühr, Rosemarie; Springer, Otto (1998) (in German). Etymologisches Wörterbuch des Althochdeutschen, Band II ISBN 3-525-20768-9 . https://books.google.com/books?id=iKfYGNwwNVIC&pg=PA516 . diot сүзе өчен)
↑ (27 August 2010) «Radiometric dating of the type-site for Homo heidelbergensis at Mauer, Germany » 107 (46): 19726–19730. DOI :10.1073/pnas.1012722107 . Проверено 27 August 2010. ↑ World's Oldest Spears (неопр.)
. archive.archaeology.org (3 май 1997). Дата обращения: 27 август 2010. ↑ Earliest music instruments found (неопр.)
. BBC (25 май 2012). Дата обращения: 25 май 2012. ↑ Ice Age Lion Man is world's earliest figurative sculpture (неопр.)
. The Art Newspaper (31 гыйнвар 2013). Дата обращения: 31 гыйнвар 2013. Архивировано 15 февраль 2015 года.↑ The Venus of Hohle Fels (неопр.)
. donsmaps.com (14 май 2009). Дата обращения: 14 май 2009. ↑ Nebra Sky Disc , Unesco memory of the World (2013).
ISBN 0-8147-1381-5 . ↑ 28,0 28,1 Fulbrook, Mary (1991). A Concise History of Germany. Cambridge University Press. [[Служебная:Источники книг/[[[{{{lc}}}|просмотр]]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=edit}} править]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=history}} история]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=watch}} следить]] [обновить ] |ISBN 978-0-521-36836-0 ]], pp. 9–13.
Scarecrow Press. ISBN 978-0810863101 . https://books.google.com/books?id=ilyK1_1f0zYC : "When the Romans began to appear in the region, shortly before the beginning of the Christian era, they turned Noricum into an administrative province, which encompassed much of what today is Austria." ↑ Modi, J. J. (1916). «The Ancient Germans: Their History, Constitution, Religion, Manners and Customs ». The Journal of the Anthropological Society of Bombay 10 (7). “Raetia (modern Bavaria and the adjoining country)” ISBN 0-521-26430-8 . https://books.google.com/books?id=JZLW4-wba7UC&pg=PA528 . ISBN 0-521-30199-8 . ↑ Fulbrook 1991, p. 11.
Investiture Controversy according to historian Herwig Wolfram, who claimed it was a defensive move made by the papacy to delineate them as outsiders, partly due to the papacy's insecurity and so as to justify counterattacks upon them. See: Wolfram, Herwig (1997). The Roman Empire and its Germanic Peoples . California University Press. pp. 11–13.
↑ McBrien, Richard (2000). Lives of the Popes: The Pontiffs from St. Peter to Benedict XVI . HarperCollins. p. 138. ↑ Fulbrook 1991, pp. 13–24.
↑ Fulbrook 1991, p. 27.
↑ Nelson, Lynn Harry. The Great Famine (1315–1317) and the Black Death (1346–1351) . http://www.vlib.us/medieval/lectures/black_death.html . Retrieved 19 March 2011 . ↑ Eisenstein, Elizabeth. (1980). The printing press as an agent of change. Cambridge University Press, pp. 3–43.
↑ 40,0 40,1 Philpott, Daniel (January 2000). «The Religious Roots of Modern International Relations». World Politics 52 (2): 206–245. DOI :10.1017/S0043887100002604 . ISBN 978-0-631-18117-0 . Hajo Holborn, A History of Modern Germany, The Reformation , Princeton N.J., Princeton University Press, 1959, chapters 6–9 (pp. 123–248).
↑ Gagliardo, G (1980). Reich and Nation, The Holy Roman Empire as Idea and Reality, 1763–1806 . Indiana University Press. pp. 12–13. ↑ Bideleux, Robert; Jeffries, Ian (1998). A History of Eastern Europe: Crisis and Change . Routledge. p. 156. ↑ Batt, Judy; Wolczuk, Kataryna (2002). Region, State and Identity in Central and Eastern Europe . Routledge. p. 153. ↑ Fulbrook 1991, p. 97.
↑ Henderson, W. O. (January 1934). «The Zollverein». History 19 (73): 1–19. DOI :10.1111/j.1468-229X.1934.tb01791.x . ↑ 48,0 48,1 Germany (неопр.)
. U.S. Department of State (10 ноябрь 2010). Дата обращения: 26 март 2011. Архивировано 24 март 2011 года.↑ Fulbrook 1991, pp. 135, 149.
ISBN 978-1-4027-2885-3 . ↑ Olusoga, David and Erichsen, Casper W (2010). The Kaiser's Holocaust. Germany's Forgotten Genocide and the Colonial Roots of Nazism. Faber and Faber. [[Служебная:Источники книг/[[[{{{lc}}}|просмотр]]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=edit}} править]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=history}} история]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=watch}} следить]] [обновить ] |ISBN 978-0-571-23141-6 ]]
↑ Olusoga, David Dear Pope Francis, Namibia was the 20th century's first genocide (неопр.)
. The Guardian . The Guardian News and Media Limited (18 апрель 2015). Дата обращения: 11 июнь 2016. Архивировано 3 июнь 2016 года.↑ Crossland, David. Last German World War I Veteran Believed to Have Died , Spiegel Online (22 January 2008). 25 март 2011 тикшерелде.
Feldman, Gerald D.; Glaser, Elisabeth (1998). "Introduction". Versailles: A Reassessment after 75 Years . Publications of the German Historical Institute. Cambridge University Press. pp. 1–20. ISBN 978-0-521-62132-8 . Feldman, Gerald D.; Glaser, Elisabeth. Versailles: A Reassessment after 75 Years . Publications of the German Historical Institute. Cambridge University Press. pp. 203–220. ISBN 978-0-521-62132-8 . Feldman, Gerald D.; Glaser, Elisabeth. Versailles: A Reassessment after 75 Years . Publications of the German Historical Institute. Cambridge University Press. pp. 469–505. ISBN 978-0-521-62132-8 . ↑ GERMAN TERRITORIAL LOSSES, TREATY OF VERSAILLES, 1919 (неопр.)
. United States Holocaust Memorial Museum . United States Holocaust Memorial Museum, Washington, DC. Дата обращения: 11 июнь 2016. Архивировано 4 июль 2016 года.↑ Williamson (2005). Germany since 1815: A Nation Forged and Renewed . Palgrave Macmillan. pp. 186–204. ↑ PROLOGUE: Roots of the Holocaust (неопр.)
. The Holocaust Chronicle. Дата обращения: 28 сентябрь 2014. Архивировано 1 гыйнвар 2015 года.↑ Fulbrook 1991, pp. 155–158, 172–177
↑ McNab, p. 54
↑ Evans, Richard J. (2005). The Third Reich in Power. New York: Penguin. [[Служебная:Источники книг/[[[{{{lc}}}|просмотр]]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=edit}} править]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=history}} история]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=watch}} следить]] [обновить ] |ISBN 978-0-14-303790-3 ]] pp. 322–326, 329
↑ Hugo Ehrt, Neuer Harzbote. Heft 13, Fremdenverkehrsverein Bodfeld/Harz, Elbingerode (Harz),2003, p.565. Schütz and Gruber, Mythos Reichsautobahn: Bau und Inszenierung der "Straßen des Führers" 1933–1941, Berlin: Links, 1996, [[Служебная:Источники книг/[[[{{{lc}}}|просмотр]]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=edit}} править]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=history}} история]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=watch}} следить]] [обновить ] |ISBN 9783861531173 ]], pp. 16–17.
↑ McNab, p. 56
↑ Fulbrook 1991, pp. 188–189.
↑ The "Night of Broken Glass" (ингл.) . www.ushmm.org . Дата обращения: 8 февраль 2017. Архивировано 11 февраль 2017 года.↑ Fulbrook, pp. 190–195.
↑ Axelrod, Alan (2007) Encyclopedia of World War II, Volume 1. Infobase Publishing. pp. 659.
↑ Hiden, John; Lane, Thomas (2003). The Baltic and the Outbreak of the Second World War. Cambridge University Press. [[Служебная:Источники книг/[[[{{{lc}}}|просмотр]]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=edit}} править]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=history}} история]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=watch}} следить]] [обновить ] |ISBN 978-0-521-53120-7 ]], pp. 143–144.
ISBN 978-0-231-11200-0 . ↑ Institute of National Remembrance (Poland), Polska 1939–1945 Straty osobowe i ofiary represji pod dwiema okupacjami. Materski and Szarota. page 9 "Total Polish population losses under German occupation are currently calculated at about 2 770 000".
↑ 72,0 72,1 Maksudov, S. (1994). "Soviet Deaths in the Great Patriotic War: A Note". Europe-Asia Studies 46 (4): 671–680.
↑ Ian Kershaw.Stalinism and Nazism: dictatorships in comparison 2015 елның 15 сентябрь көнендә архивланган . [[[{{{lc}}}|просмотр]]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=edit}} править]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=history}} история]] [[{{fullurl:{{{lc}}}|action=watch}} следить]] [обновить ] |ISBN 0-521-56521-9 ]]
↑ John C. Beyer; Stephen A. Schneider. Forced Labour under Third Reich . Nathan Associates. Part1 2015 елның 24 август көнендә архивланган . Part 2 2017 елның 3 апрель көнендә архивланган . ISBN 978-3-486-56531-7 . ↑ Kershaw, Ian (2011). The End; Germany 1944–45 . Allen Lane. pp. 279. ↑ Министерство обороны Российской Федерации, MOD Russian Federation On Question of war Losses (in Russian) (неопр.)
. MOD Russian Federation. Дата обращения: 12 ноябрь 2017. ISBN 978-1-56898-134-5 . ISBN 0-521-49964-X . ↑ Werner Bührer. Deutschland in den 50er Jahren: Wirtschaft in beiden deutschen Staaten (неопр.)
. Informationen zur Politischen Bildung . Bundeszentrale für politische Bildung (24 декабрь 2002).↑ maw/dpa. New Study Finds More Stasi Spooks (неопр.)
. Der Spiegel (11 март 2008). Дата обращения: 7 ноябрь 2017. ↑ "Germany (East)", Library of Congress Country Study, Appendix B: The Council for Mutual Economic Assistance
↑ Vertrag zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik über die Herstellung der Einheit Deutschlands (Einigungsvertrag) Алмания Федератив Җөмһүрияте һәм Алмания Демократик Җөмһүрияте 1990'ның 31 августында имзалаган Берләшү турында килешү (рәсми текст, алман телендә).↑ Vertrag zwischen der Bundesrepublik Deutschland und der Deutschen Demokratischen Republik über die Herstellung der Einheit Deutschlands (Einigungsvertrag) Art 11 Verträge der Bundesrepublik Deutschland (неопр.) . Bundesministerium für Justiz und Verbraucherschutz. Дата обращения: 15 май 2015. Архивировано 25 февраль 2015 года.↑ Gesetz zur Umsetzung des Beschlusses des Deutschen Bundestages vom 20. Juni 1991 zur Vollendung der Einheit Deutschlands (неопр.) . Bundesministerium der Justiz (26 апрель 1994). Дата обращения: 22 июнь 2016. Архивировано 14 июль 2016 года.↑ Brennpunkt: Hauptstadt-Umzug (German) (12 April 1999). 19 март 2011 тикшерелде.
↑ Kulish, Nicholas. In East Germany, a Decline as Stark as a Wall , The New York Times (19 June 2009). 27 март 2011 тикшерелде.
↑ Lisbon Treaty : The making of (неопр.)
(PDF). Council of the European Union. — «After signature by all 27 Heads of State and governments, the Treaty will travel back to Brussels, where it will be officially sealed with the seals of the 27 Member States, on the 18th of December. Then, it will be sent to Rome, the Italian government being the depository of the Treaties.» Дата обращения: 14 июнь 2011. Архивировано из оригинала 20 май 2013 года. ↑ Dempsey, Judy. Germany is planning a Bosnia withdrawal (31 October 2006). 7 май 2011 тикшерелде.
↑ Merz, Sebastian Still on the way to Afghanistan? Germany and its forces in the Hindu Kush (неопр.)
(PDF) 2, 3. Stockholm International Peace Research Institute (ноябрь 2007). Дата обращения: 21 февраль 2017. Архивировано 3 апрель 2017 года.↑ Federal Statistical Office — 2014. ↑ Federal Statistical Office — 1948. ↑ Federal Statistical Office — 1948. ↑ база данных Всемирного банка — Бөтендөнья банкы . ↑ Bevölkerungsstand — Federal Statistical Office . ↑ Bevölkerungsstand — Federal Statistical Office . ↑ https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Bevoelkerungsstand/Tabellen/liste-zensus-geschlecht-staatsangehoerigkeit.html#616584 ↑ https://www.destatis.de/DE/Themen/Gesellschaft-Umwelt/Bevoelkerung/Bevoelkerungsstand/Tabellen/liste-zensus-geschlecht-staatsangehoerigkeit.html#651186 ↑ архив күчермәсе the original on 2016-03-09, retrieved 2014-11-01 ↑ https://www.destatis.de/DE/PresseService/Presse/Pressekonferenzen/2013/Zensus2011/bevoelkerung_zensus2011.pdf?__blob=publicationFile ↑ Eisenbahnatlas Deutschland. — Кёльн: Verlag Schweers + Wall GmbH, 2007. — ISBN 978-3-89494-136-9. ↑ Wasser, Jeremy. Spätzle Westerns (6 April 2006). 28 март 2011 тикшерелде.
↑ Germany country profile (неопр.)
. BBC (25 февраль 2015). Дата обращения: 17 май 2015. Архивировано 2 июнь 2015 года.↑ MacGregor, Neil. The country with one people and 1,200 sausages , BBC (28 September 2014). 11 декабрь 2014 тикшерелде.
↑ Christmas Traditions in Austria, Germany, Switzerland (неопр.)
. German Ways. Дата обращения: 12 декабрь 2014. Архивировано 25 декабрь 2014 года.↑ http://www.smb.spk-berlin.de/ifm/dokumente/kurzbericht/kurzbericht2009.pdf (үле сылтама) ↑ 107,0 107,1 107,2 Germany Info: Culture & Life: Sports (неопр.)
. Germany Embassy in Washington, D.C. Дата обращения: 28 март 2011. Архивировано из оригинала 30 апрель 2011 года. ↑ Ornstein, David. What we will miss about Michael Schumacher (23 October 2006). 19 март 2011 тикшерелде.
Чыганаклар Сылтамалар Шулай ук карагыз 
.svg)
.jpg)
.svg){kind=small}
