Беларусия

РУВИКИ — интернет-энциклопедия мәгълүматы
Беларусь
Flag of Belarus.svg
Байрак
Coat of arms of Belarus (1995-2021).svg
Илтамга
Шигарь Hospitality Beyond Borders Edit this on Wikidata
Башкала Минск
Халык саны 9 200 617 (1 гыйнвар 2023, бәя) Edit this on Wikidata
Нигезләнгән 25 август 1991, 19 сентябрь 1991 Edit this on Wikidata
Сәгать кушагы UTC+03:00
Рәсми тел беларус теле, рус теле
География
Мәйдан 207,595 км²
Координатлар 53.5283°N 28.0467°E Edit this on Wikidata
Сәясәт
Канун чыгару органы Беларус Җөмһүриятенең милли җыелышы
Дәүләт башлыгы Александр Лукашенко
Башлык исеме Беларусның баш министры
Хөкүмәт башлыгы Роман Головченко
Икътисад
Акча берәмлеге белорусский рубль
Эшсезлек дәрәҗәсе 6% (2014)[1]
Туу күрсәткече 1.62 (2014)[2]
КПҮИ 0.808 (2021)[3]
Яшәү озынлыгы 73.82683 ел (2016)[4]
Джини коэффициенты 24.4 (2020)[5]
Башка мәгълүмат
Ярдәм телефоннары
  • 101 (янгын сакчылары)[6]
  • 102 (пүлисә)[7]
  • Электр аергычы төре Europlug,[8] Schuko[8]
    Автомобил хәрәкәте ягы уң[9]
    Челтәр көчәнеше 220 вольт
    Телефон коды +375
    ISO 3166-1 коды BY
    ХОК коды BLR
    Интернет домены .by, .бел


    Беларусь (Көнчыгыш Европада урнашкан дәүләт. 1991 елга кадәр – Беларус Совет Социалистик Республикасы. Күршеләре: Россия, Латвия, Литва, Польша, Украина.

    География

    Чиктәшлек

    Як Ил
    Төньяк Латвия (чик озынлыгы — 143 км), Россия
    Көнчыгыш Россия (чик озынлыгы — 990 км)
    Төньяк-көнчыгыш Литва (чик озынлыгы — 462 км)
    Көнбатыш Польша (чик озынлыгы — 399 км)
    Көньяк Украина (чик озынлыгы — 975 км)

    Кырый ноктлалар

    Беларусьның Витебск өлкәсендә Европаның географик үзәге урнаша.

    Рельеф

    Беларусь Көчыгыш Европа тигезлегендә урнаша, илнең иң калку өлеше үзәк өлеше була — шунда Беларус таулар тезмәсе урнаша; Беларус таулар тезмәсененең Минск калкулыгында Беларусьның иң биек ноктасы — Дзержинский тавы (345 м) урнаша. Беларусьның иң түбән ноктасы — Неман елгасы (Литва белән чиге янында) (90 м).

    Климат

    Беларусь климаты — континенталь климатыннан диңгез климатына күчә торган уртача климат. Иң җылы ай — июнь (урта температурасы — 17°С…19°С), иң салкын ай — гыйнвар (уртача температура — -4,4°С…-8°С). Уртача еллык явым-төшем күләме — 600-700 мм.

    Гидрография

    Төп елгалар — Припять. Иң зур күл — Нарочь күле (80 км²). Беларусь территорянең 1/3 өлешен сазлыклар биләп тора, алар күбесенчә Полесьеда урнаша.

    Тарих

    Борынгы тарих

    Беренче сәяси берләшмәләр хәзреге Беларусь территориясендә VI—IX гасырларда барлыкка килә.[10] Славяннар һәм балтлар мәдәниятләре кушылу нәтиҗәсендә кривич, дрегович, радимич, ятвяг, литва кабиләләре барлыкка килә.

    Киев Русе эчендә

    IX гасырның ахырында Киев Русе барлыкка килә, аның составына акрынлап Беларусь территориясе дә керә.

    Борынгы Русьның таркалу процессы вакытында Полоцк, Туров кенәзлекләре аерылып чыга; XII гасырда Гродно, Слуцк, Орша, Мстиславль, Новогрудок, Логойск, Друцк һ. б. кенәзлекләр барлыкка килә.

    Монгол-татар ябырылуыннан соң хәзерге Беларусь җирләре акрынлап Бөек Литва кенәзлеге составына кертеләләр.

    Бөек Литва кенәзлеге эчендә

    Речь Посполитая эчендә

    Россия империясе эчендә

    XVIII гасырның ахырында, Речь Посполитаяның бүлүләре һәм Тилзит солыхы нәтиҗәсендә Беларусь территориясе Россия империясе составына кертелә.

    1812 елгы сугышы вакытында Беларусь территориясенә зур зыян китерелә, күп кеше һәлак була.

    18621863 елларда Беларусь, Польша һәм Литва җирләрендә Поляк күтәрелеше була.

    1871 елда Беларусь территориясендәге беренче тимер юл (МәскәүСмоленскБрест) төзелә.

    1917 елның революциягә кадәр хәзерге Беларусь җирләре Витебск, Могилев, Минск, Гродно, Житомир (өлешчә) һәм Вильно (өлешчә) губерналары составында булганнар.

    Брест солыхы нәтиҗәсендә — бөтен территориясен басып ала.

    Ватандашлар сугышы вакытында

    Шулай ук карагыз: Россия ватандашлар сугышы

    Rzeczpospolita 1923.png

    1918 елның 25 мартында алман оккупациясе астындагы территорияләрдә Беларусь Халык Республикасы игълан ителә. Алманнар китүдән соң БХР территориясе зур каршылыксыз Кызыл Армия тарафыннан басып алына. Смоленскида узган 1918 елның 30-31 декабрьдагы Россия империясе Төньяк-Көнбатыш өлкәләренең РСДРП (б) оешмалары конференциясендә Беларусьның совет хөкүмәте оештырыла; 1919 елның 1 гыйнварында Совет Социалистик Беларусь Республикасы игълан ителә. 8 гыйнварда ССБР хөкүмәте Смоленскидан Минскига күчә. 31 гыйнварда ССРБ РСФСР составыннан чыгарыла, аның бәйсезлеген Совет Россиянең хөкүмәте таный.

    27 февральдә Совет Социалистик Беларусь Республикасы Литва Совет Социалистик Республикасы белән Литва-Беларус Совет Социалистик Республикасына (кыскача Литбел) берләштерелә.

    Рига килешүе нәтиҗәсендә Көнбатыш Беларусь Польша составына күчә.

    Беларус Совет Социалистик Республикасы

    1924 һәм 1926 елларда БССР составына Витебск (Витебск белән), Смоленск (Орша белән) һәм Гомель (Гомель белән) губерналары өлешләре кертеләләр. 1936 елга кадәр БССРда дүрт рәсми тел булган — беларус, рус, поляк һәм идиш.

    BrestFortress7.JPG

    1939 елда БССР составына Көнбатыш Беларусь кертелә.[11]

    1941 елның 22 июньдә Алмания Совет Берлегенә һөҗүм итә. БССР территориясе алман гаскәрләре тарафыннан 1941 елның җәй-кыш эчендә тулысынча басып алына. Оккупация чорында Беларусь территориясендә киң партизан хәрәкәте җәелеп китә. Беларусь территориясе 19431944 елларда «Багратион» операциясе нәтиҗәсендә азат ителә. 1945 елда Беларус Совет Социалистик Республикасы Берләшкән Милләтләр Оешмасының дәүләт-нигезләүчеләрнең берсе була.

    1986 елның 26 апрельдә Чернобыль атом электростанциясендә һәлакәте була, аның нәтиҗәсендә Беларусь территорясенең зур өлеше радиацион агуына дучар була.

    1990 елның 27 июнендә Беларус ССРы Дәүләт суверенлыгы турында Декларация кабул ителә.

    Бәйсезлек периоды

    1994 елда Беларусь Конституциясе кабул ителә.

    1995 елда Александр Лукашенко тәкъдиме буенча үткәрелгән референдумы буенча Беларусьда рус теленә дә дәүләт теле статусын бирелә, яңа флаг һәм герб кабул ителә.

    Халык

    Торак пунктлар

    Шулай ук карагыз: Беларус шәһәрләре исемлеге
    2009 елның җанисәбе буенча Беларусьда 112 шәһәр, 94 шәһәр тибындагы бистә[12] һәм 23 549 авыл торак пункт[13] исәпләнә.

    Файл:Belarus-Minsk-House of Government and Vladimir Lenin Monument (perspective corrected).jpg
    Минск
    Sovetskaya str. (Gomel).JPG
    Гомель
    Файл:Магілёў. Цэнтр.JPG
    Могилёв
    Viciebsk collage.jpg
    Витебск

    Урын Шәһәр Беларус исеме Халык саны

    Файл:СовГродно3.jpg
    Гродно
    Файл:Brest Sovetskay.jpg
    Брест
    Файл:Bobrujsk railway station1 BY.jpg
    Бобруйск

    Барановичи

    1 Минск Мінск 1 836 808
    2 Гомель Гомель 482 652
    3 Могилёв Магілёў 347 928
    4 Витебск Віцебск 347 928
    5 Гродно Гродна 327 540
    6 Брест Брэст 309 764
    7 Бобруйск Бабруйск 215 092
    8 Барановичи Баранавічы 168 240
    9 Борисов Барысаў 147 381
    10 Пинск Пінск 130 355
    11 Орша Орша 117 225
    12 Мозырь Мазыр 108 792
    13 Солигорск Салігорск 102 297
    14 Новополоцк Наваполацк 98 138
    15 Лида Ліда 97 629
    16 Молодечно Маладзечна 94 282
    17 Полоцк Полацк 82 547
    18 Жлобин Жлобін 75 866
    19 Светлогорск Светлагорск 69 995
    20 Речица Рэчыца 64 731
    2009 ел җанисәбе буенча


    Белоруссия татарлары

    Шулай ук карагыз: Польша-Литва татарлары

    Шулай ук карагыз: Минск җәмигъ мәчете

    Административ бүленеш

    Минск өлкәсеБрест өлкәсеГомель өлкәсеГродно өлкәсеМогилев өлкәсеВитебск өлкәсеМинск
    Беларуснең административ бүленеше

    Беларусь — унитар республика, административ берәмлек — өлкә. Беларусь 6 өлкәгә бүленә:

    Икътисад

    Транспорт

    Тимер юл транспорты

    Беларусь тимер юлларның гомум озынлыгы — 5 512 километр, шул исәптә электрлаштырылган тимер юллар — 897 километр.

    Һава транспорты

    Халыкара аэропортлар Минскида, Брестта, Витебскида, Гомельдә, Гроднода һәм Могилёвда урнашалар.

    Мәдәният

    Дин

    1994 елның 15 мартында кабул ителгән Беларус Республикасы Конституциясенең 16 статьясы нигезендә (1996 елның 24 ноябрендә һәм 2004 елның 17 октябрендә Республика референдумнарында кабул ителгән үзгәрешләр һәм өстәмәләр белән), «диннәр закон каршында тигез». Ил территориясендә урнашкан иң зур дини оешма — Рус православие чиркәве, дин тотучылар саны буенча икенче Рим католик чиркәве. күпсанлы конфессияләр: протестантлар, яһүд дине, ислам, һинд дине, бәһаи дине һәм башкалар бар. Шул ук вакытта ил халкының күп өлеше динсез булып санала[14].

    Символика

    Шулай ук карагыз

    Искәрмәләр

    1. http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS.
    2. http://data.uis.unesco.org/index.aspx?queryid=239; ЮНЕСКО-ның статистика институты.
    3. https://hdr.undp.org/data-center/human-development-index#/indicies/HDI; Отчёт о развитии человечества; чыгару датасы: 2022.
    4. http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=DEMO_DS; ЮНЕСКО-ның статистика институты.
    5. https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI.
    6. "International Numbering Resources Database"; подзаголовок: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value; тикшерү датасы: 8 июль 2016; мөхәррир: Халыкара телекоммуникацияләр береге.
    7. "International Numbering Resources Database"; подзаголовок: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value; тикшерү датасы: 8 июль 2016; мөхәррир: Халыкара телекоммуникацияләр береге.
    8. 8,0 8,1 "World Plugs"; тикшерү датасы: 10 июнь 2016; мөхәррир: Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе.
    9. http://chartsbin.com/view/edr.
    10. архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-01-27, retrieved 2013-01-02 
    11. Закон СССР от 2.11.1939 о включении Западной Белоруссии в состав СССР и воссоединении её с БССР
    12. архив күчермәсе (PDF), archived (PDF) from the original on 2010-10-30, retrieved 2010-10-30 
    13. архив күчермәсе (PDF), archived (PDF) from the original on 2010-10-30, retrieved 2010-10-30 
    14. Количество религиозных общин в Республике Беларусь (по состоянию на 1 января 2012 г.) 2012 елның 6 декабрь көнендә архивланган. (рус.)

    Калып:Беларусның административ бүленеше