Беларусия

Беларусь
	Байрак Илтамга
Шигарь	Hospitality Beyond Borders
Башкала	Минск
Халык саны	9 200 617 (1 гыйнвар 2023, бәя)
Нигезләнгән	25 август 1991, 19 сентябрь 1991
Сәгать кушагы	UTC+03:00
Рәсми тел	беларус теле, рус теле
География
Мәйдан	207,595 км²
Координатлар	53.5283°N 28.0467°E
Сәясәт
Канун чыгару органы	Беларус Җөмһүриятенең милли җыелышы
Дәүләт башлыгы	Александр Лукашенко
Башлык исеме	Беларусның баш министры
Хөкүмәт башлыгы	Роман Головченко
	Ошибка Lua в Модуль:Map на строке 145: bad argument #1 to 'max' (number expected, got nil).
Икътисад
Акча берәмлеге	белорусский рубль
Эшсезлек дәрәҗәсе	6% (2014)
Туу күрсәткече	1.62 (2014)
КПҮИ	0.808 (2021)
Яшәү озынлыгы	73.82683 ел (2016)
Джини коэффициенты	24.4 (2020)
Башка мәгълүмат
Ярдәм телефоннары	101 (янгын сакчылары) ; 102 (пүлисә) ;
Электр аергычы төре	Europlug, Schuko
Автомобил хәрәкәте ягы	уң
Челтәр көчәнеше	220 вольт
Телефон коды	+375
ISO 3166-1 коды	BY
ХОК коды	BLR
Интернет домены	.by, .бел

Беларусь (Көнчыгыш Европада урнашкан дәүләт. 1991 елга кадәр – Беларус Совет Социалистик Республикасы. Күршеләре: Россия, Латвия, Литва, Польша, Украина.

География

Чиктәшлек

Як	Ил
Төньяк	Латвия (чик озынлыгы — 143 км), Россия
Көнчыгыш	Россия (чик озынлыгы — 990 км)
Төньяк-көнчыгыш	Литва (чик озынлыгы — 462 км)
Көнбатыш	Польша (чик озынлыгы — 399 км)
Көньяк	Украина (чик озынлыгы — 975 км)

Кырый ноктлалар

төньякта — Освейское күле тирәсендә, Витебск өлкәсе (56˚10′ т. к.).
көньякта — Комарин шәһәр тибындагы бистәсе тирәсендә, Гомель өлкәсе (51˚16′ т. к.).
көнбатышта — Высокое шәһәре тирәсендә, Брест өлкәсе (23˚11′ кч. о.).
көнчыгышта — Хотимск шәһәр тибындагы бистәсе тирәсендә, Могилёв өлкәсе (32˚47′ кч. о.).

Беларусьның Витебск өлкәсендә Европаның географик үзәге урнаша.

Рельеф

Беларусь Көчыгыш Европа тигезлегендә урнаша, илнең иң калку өлеше үзәк өлеше була — шунда Беларус таулар тезмәсе урнаша; Беларус таулар тезмәсененең Минск калкулыгында Беларусьның иң биек ноктасы — Дзержинский тавы (345 м) урнаша. Беларусьның иң түбән ноктасы — Неман елгасы (Литва белән чиге янында) (90 м).

Климат

Беларусь климаты — континенталь климатыннан диңгез климатына күчә торган уртача климат. Иң җылы ай — июнь (урта температурасы — 17°С…19°С), иң салкын ай — гыйнвар (уртача температура — -4,4°С…-8°С). Уртача еллык явым-төшем күләме — 600-700 мм.

Гидрография

Төп елгалар — Припять. Иң зур күл — Нарочь күле (80 км²). Беларусь территорянең 1/3 өлешен сазлыклар биләп тора, алар күбесенчә Полесьеда урнаша.

Тарих

Борынгы тарих

Беренче сәяси берләшмәләр хәзреге Беларусь территориясендә VI—IX гасырларда барлыкка килә.^[10] Славяннар һәм балтлар мәдәниятләре кушылу нәтиҗәсендә кривич, дрегович, радимич, ятвяг, литва кабиләләре барлыкка килә.

Киев Русе эчендә

XI гасыр Киев Русе

IX гасырның ахырында Киев Русе барлыкка килә, аның составына акрынлап Беларусь территориясе дә керә.

Борынгы Русьның таркалу процессы вакытында Полоцк, Туров кенәзлекләре аерылып чыга; XII гасырда Гродно, Слуцк, Орша, Мстиславль, Новогрудок, Логойск, Друцк һ. б. кенәзлекләр барлыкка килә.

Монгол-татар ябырылуыннан соң хәзерге Беларусь җирләре акрынлап Бөек Литва кенәзлеге составына кертеләләр.

Бөек Литва кенәзлеге эчендә

Речь Посполитая эчендә

Россия империясе эчендә

XVIII гасырның ахырында, Речь Посполитаяның бүлүләре һәм Тилзит солыхы нәтиҗәсендә Беларусь территориясе Россия империясе составына кертелә.

1812 елгы сугышы вакытында Беларусь территориясенә зур зыян китерелә, күп кеше һәлак була.

1862—1863 елларда Беларусь, Польша һәм Литва җирләрендә Поляк күтәрелеше була.

1871 елда Беларусь территориясендәге беренче тимер юл (Мәскәү —Смоленск—Брест) төзелә.

1917 елның революциягә кадәр хәзерге Беларусь җирләре Витебск, Могилев, Минск, Гродно, Житомир (өлешчә) һәм Вильно (өлешчә) губерналары составында булганнар.

Брест солыхы нәтиҗәсендә — бөтен территориясен басып ала.

Ватандашлар сугышы вакытында

Төп мәкалә: Беларус Халык Җөмһүрияте

Шулай ук карагыз: Россия ватандашлар сугышы

1918 елның 25 мартында алман оккупациясе астындагы территорияләрдә Беларусь Халык Республикасы игълан ителә. Алманнар китүдән соң БХР территориясе зур каршылыксыз Кызыл Армия тарафыннан басып алына. Смоленскида узган 1918 елның 30-31 декабрьдагы Россия империясе Төньяк-Көнбатыш өлкәләренең РСДРП (б) оешмалары конференциясендә Беларусьның совет хөкүмәте оештырыла; 1919 елның 1 гыйнварында Совет Социалистик Беларусь Республикасы игълан ителә. 8 гыйнварда ССБР хөкүмәте Смоленскидан Минскига күчә. 31 гыйнварда ССРБ РСФСР составыннан чыгарыла, аның бәйсезлеген Совет Россиянең хөкүмәте таный.

27 февральдә Совет Социалистик Беларусь Республикасы Литва Совет Социалистик Республикасы белән Литва-Беларус Совет Социалистик Республикасына (кыскача Литбел) берләштерелә.

Рига килешүе нәтиҗәсендә Көнбатыш Беларусь Польша составына күчә.

Беларус Совет Социалистик Республикасы

Төп мәкалә: Беларус Совет Социалистик Республикасы

1924 һәм 1926 елларда БССР составына Витебск (Витебск белән), Смоленск (Орша белән) һәм Гомель (Гомель белән) губерналары өлешләре кертеләләр. 1936 елга кадәр БССРда дүрт рәсми тел булган — беларус, рус, поляк һәм идиш.

Файл:Soviet guerilla.jpg

1939 елда БССР составына Көнбатыш Беларусь кертелә.^[11]

1941 елның 22 июньдә Алмания Совет Берлегенә һөҗүм итә. БССР территориясе алман гаскәрләре тарафыннан 1941 елның җәй-кыш эчендә тулысынча басып алына. Оккупация чорында Беларусь территориясендә киң партизан хәрәкәте җәелеп китә. Беларусь территориясе 1943—1944 елларда «Багратион» операциясе нәтиҗәсендә азат ителә. 1945 елда Беларус Совет Социалистик Республикасы Берләшкән Милләтләр Оешмасының дәүләт-нигезләүчеләрнең берсе була.

1986 елның 26 апрельдә Чернобыль атом электростанциясендә һәлакәте була, аның нәтиҗәсендә Беларусь территорясенең зур өлеше радиацион агуына дучар була.

1990 елның 27 июнендә Беларус ССРы Дәүләт суверенлыгы турында Декларация кабул ителә.

Бәйсезлек периоды

1994 елда Беларусь Конституциясе кабул ителә.

1995 елда Александр Лукашенко тәкъдиме буенча үткәрелгән референдумы буенча Беларусьда рус теленә дә дәүләт теле статусын бирелә, яңа флаг һәм герб кабул ителә.

Халык

Торак пунктлар

Шулай ук карагыз: Беларус шәһәрләре исемлеге
2009 елның җанисәбе буенча Беларусьда 112 шәһәр, 94 шәһәр тибындагы бистә^[12] һәм 23 549 авыл торак пункт^[13] исәпләнә.

Белоруссия татарлары

Шулай ук карагыз: Польша-Литва татарлары

Шулай ук карагыз: Минск җәмигъ мәчете

Административ бүленеш

Беларуснең административ бүленеше

Беларусь — унитар республика, административ берәмлек — өлкә. Беларусь 6 өлкәгә бүленә:

Икътисад

Транспорт

Тимер юл транспорты

Беларусь тимер юлларның гомум озынлыгы — 5 512 километр, шул исәптә электрлаштырылган тимер юллар — 897 километр.

Һава транспорты

Халыкара аэропортлар Минскида, Брестта, Витебскида, Гомельдә, Гроднода һәм Могилёвда урнашалар.

Мәдәният

Дин

1994 елның 15 мартында кабул ителгән Беларус Республикасы Конституциясенең 16 статьясы нигезендә (1996 елның 24 ноябрендә һәм 2004 елның 17 октябрендә Республика референдумнарында кабул ителгән үзгәрешләр һәм өстәмәләр белән), «диннәр закон каршында тигез». Ил территориясендә урнашкан иң зур дини оешма — Рус православие чиркәве, дин тотучылар саны буенча икенче Рим католик чиркәве. күпсанлы конфессияләр: протестантлар, яһүд дине, ислам, һинд дине, бәһаи дине һәм башкалар бар. Шул ук вакытта ил халкының күп өлеше динсез булып санала^[14].

Белоруссиядә ислам

Символика

Беларусь байрагы (1991—1995)
Беларусь байрагы (1995—х.в.)
Беларусь гербы (1991—1995)
Беларусь гербы (1995—х.в.)

Шулай ук карагыз

Искәрмәләр

↑ http://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS.
↑ http://data.uis.unesco.org/index.aspx?queryid=239; ЮНЕСКО-ның статистика институты.
↑ https://hdr.undp.org/data-center/human-development-index#/indicies/HDI; Отчёт о развитии человечества; чыгару датасы: 2022.
↑ http://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=DEMO_DS; ЮНЕСКО-ның статистика институты.
↑ https://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI.
↑ "International Numbering Resources Database"; подзаголовок: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value; тикшерү датасы: 8 июль 2016; мөхәррир: Халыкара телекоммуникацияләр береге.
↑ "International Numbering Resources Database"; подзаголовок: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value; тикшерү датасы: 8 июль 2016; мөхәррир: Халыкара телекоммуникацияләр береге.
↑ ^8,0 ^8,1 "World Plugs"; тикшерү датасы: 10 июнь 2016; мөхәррир: Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе.
↑ http://chartsbin.com/view/edr.
↑ архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-01-27, retrieved 2013-01-02
↑ Закон СССР от 2.11.1939 о включении Западной Белоруссии в состав СССР и воссоединении её с БССР
↑ архив күчермәсе (PDF), archived (PDF) from the original on 2010-10-30, retrieved 2010-10-30
↑ архив күчермәсе (PDF), archived (PDF) from the original on 2010-10-30, retrieved 2010-10-30
↑ Количество религиозных общин в Республике Беларусь (по состоянию на 1 января 2012 г.) 2012 елның 6 декабрь көнендә архивланган. (рус.)

Калып:Беларусның административ бүленеше

[wikidata-da8b01072f4a5eb69892a71023670b9a528a0b97-v3-1] ttp://data.worldbank.org/indicator/SL.UEM.TOTL.ZS.

[wikidata-cbbfd8aea8c18a0932779aa32248bfea86b21d15-v3-2] ttp://data.uis.unesco.org/index.aspx?queryid=239; ЮНЕСКО-ның статистика институты.

[wikidata-e548aea921984ef4ec84b65d4220d0a277f8a938-v3-3] ttps://hdr.undp.org/data-center/human-development-index#/indicies/HDI; Отчёт о развитии человечества; чыгару датасы: 2022.

[wikidata-47aa5194a39be105360cff2e65c96c5da75f1a6f-v3-4] ttp://data.uis.unesco.org/Index.aspx?DataSetCode=DEMO_DS; ЮНЕСКО-ның статистика институты.

[wikidata-fbecc91df309c6a24e7220dcc7f05105bebe7b68-v3-5] ttps://data.worldbank.org/indicator/SI.POV.GINI.

[wikidata-861302151eecdd29d5e0902680fa392a6f2dcb49-v3-6] "International Numbering Resources Database"; подзаголовок: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value; тикшерү датасы: 8 июль 2016; мөхәррир: Халыкара телекоммуникацияләр береге.

[wikidata-6bc66ae882aecaa2d23d15a7021b93de899176e0-v3-7] "International Numbering Resources Database"; подзаголовок: ITU-T E.129 National-only numbers linked with emergency services and other services of social value; тикшерү датасы: 8 июль 2016; мөхәррир: Халыкара телекоммуникацияләр береге.

[wikidata-d72016721474f4db19140262c795464c1a7227ad-v3-8] 8,0 ^8,1 "World Plugs"; тикшерү датасы: 10 июнь 2016; мөхәррир: Халыкара иликтер тихникасы кәмисиясе.

[wikidata-b7450da492648eb7c723ac8bdf33491074d2ba64-v3-9] ttp://chartsbin.com/view/edr.

[10] архив күчермәсе (PDF), archived from the original (PDF) on 2012-01-27, retrieved 2013-01-02

[11] Закон СССР от 2.11.1939 о включении Западной Белоруссии в состав СССР и воссоединении её с БССР

[12] архив күчермәсе (PDF), archived (PDF) from the original on 2010-10-30, retrieved 2010-10-30

[13] архив күчермәсе (PDF), archived (PDF) from the original on 2010-10-30, retrieved 2010-10-30

[14] Количество религиозных общин в Республике Беларусь (по состоянию на 1 января 2012 г.) 2012 елның 6 декабрь көнендә архивланган. (рус.)

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

карау • бәхәс • edit Файл:Belarus-Minsk-House of Government and Vladimir Lenin Monument (perspective corrected).jpg Минск Гомель Файл:Магілёў. Цэнтр.JPG Могилёв Витебск	Урын	Шәһәр	Беларус исеме	Халык саны
	1	Минск	Мінск	1 836 808
	2	Гомель	Гомель	482 652
	3	Могилёв	Магілёў	347 928
	4	Витебск	Віцебск	347 928
	5	Гродно	Гродна	327 540
	6	Брест	Брэст	309 764
	7	Бобруйск	Бабруйск	215 092
	8	Барановичи	Баранавічы	168 240
	9	Борисов	Барысаў	147 381
	10	Пинск	Пінск	130 355
	11	Орша	Орша	117 225
	12	Мозырь	Мазыр	108 792
	13	Солигорск	Салігорск	102 297
	14	Новополоцк	Наваполацк	98 138
	15	Лида	Ліда	97 629
	16	Молодечно	Маладзечна	94 282
	17	Полоцк	Полацк	82 547
	18	Жлобин	Жлобін	75 866
	19	Светлогорск	Светлагорск	69 995
	20	Речица	Рэчыца	64 731
2009 ел җанисәбе буенча

БДБ (1991 елның 8 декабрендә нигезләнгән)
БДБ әгъзаләре	Азәрбайҗан · Әрмәнстан · Беларусия · Казакъстан · Кыргызстан · Молдавия · Россия · Таҗикстан · Үзбәкстан
Ассоциацияләүче БДБ әгъзаләре	Төрекмәнстан (БДБ уставын расламаган)
Элеккеге әгъзаләр	Гөрҗистан (3 декабрь 1993 — 18 август 2009) · Украина (10 декабрь 1994 — 18 декабрь 2014)