Иридий
| ||||
---|---|---|---|---|
Атом номеры | 77 | |||
Матдәнең тышкы күренеше | ||||
Атомның үзлекләре | ||||
Атом массасы (моляр масса) |
192,217 (3) а. м. б. (г/моль) | |||
Атом радиусы | пм | |||
Ионлаштыру энергиясе (беренче электрон) |
эВ) | |||
Электрон конфигурациясе | ||||
Химик үзлекләре | ||||
Ковалент радиусы | пм | |||
Ион радиусы | пм | |||
Электр тискәрелеге (Полинг буенча) |
||||
Электрод потенциалы | ||||
Оксидлашу дәрәҗәсе | ||||
Матдәнең термодинамик үзлекләре | ||||
Тыгызлык | 22,65 г/см³ | |||
Моляр җылы сыешлыгы | K·моль) | |||
Җылы үткәрүчелек | K) | |||
Эрү температурасы | K | |||
Эрү җылылыгы | 2410 кДж/моль | |||
Кайнау температурасы | 4130 K | |||
Парга әйләнү җылылыгы | кДж/моль | |||
Моляр күләм | см³/моль | |||
Матдәнең кристаллик рәшәткәсе | ||||
Рәшәткә төзелеше | ||||
Рәшәткә параметрлары | Å | |||
Дебай температурасы | K |
Иридий (лат. Iridium, Ir) — Менделеевның периодик таблицасының 6 период, 9 төркем элементы. Тәртип номеры - 77. Иридий — бик каты, көмөшсу-ак төстәге агалтын төркеме металлы, авыр эри, күчүчән. Тыгызлыгы буенча осмий белән бер диярлек[1]). Хәтта 2000 °C температурада коррозияга ифрат чыдамлы. Җир токымнары арасында бик сирәк очрый, шуңа күрә Җиһан токымнары (метеорит) чыгышлы дип фаразлана.
Символы
Иридий элементының символы — Ir (Иридий дип укыла).
Тарихы
Иридийны 1803 елда инглиз химигы С Теннант Көньяк Америкадан китерелгән агалтын кушылмаларында осмий белән бер үк вакытта ача[2].
Исеменең килеп чыгышы
Иридий (бор. грек. ἶρις — салават күпере) үзенең төрле төстәге тозлары аркасында шундый исем ала[3].
Табигатьтә табылуы
Җир кабыгында иридий нисбәте бик аз (массасы буенча 10−7 %). Ул алтын һәм платинадан күпкә сирәгрәк очрый. Аның белән бергә осмий, родий,рений һәм рутений очрый. Иң әз таралган элементларга карай. Иридий еш кына метеоритларда табыла[4].
Иридий невьянскит, сысертскит, ауросмирид кебек минералларда очрый.
Ятмалар һәм җитештерү
Осмийлы иридий нигездә перидотит серпентинит ятмаларында урнашкан була (КАР, Канада, Рәсәй, АКШ)[5].
Елына Җир йөзендә җитештерелгән иридий (2009 елгы мәглүмат буенча) 3 тонна чамасы тәшкил итә[6]. 2015 елда 7.8 тонна чыгарылган.
Иридий алуның төп чыганагы — бакыр-никель җитештергәндәге анод шламнары.
Физик үзенчәлекләре
Иридий — авыр көмөшсу-ак металл, каты булуы аркасында механик эшкәртү кыен. Эрү температурасы — 2739 K (2466 °C), кайнаган чакта 4701 K (4428 °C). Электр каршылыгы — 5,3×10−8Ом·м (0 °C-та) һәм 2×10−7Ом·м (2300 °C очракта); сызыкча киңәюе коэффициенты — 6,5×10−6 град; нормаль сыгылмалылык модуле — 538 ГПа[7]; 20 °С-та тыгызлыгы — 22,65 г/см3, сыек иридийныкы — 19,39 г/см3 (2466 °С). Тыгызлыгы буенча осмий белән чагыштырлык.
Изотоплы состав
Табигатьтә иридий тотрыклы ике төр изотоп катышмаларында очрый: 191Ir (нисбәте 37,3 %) һәм 193Ir (62,7 %). Ясалма ысуллар белән масса саны 164-199 радиоактив изотоп, шулай ук күп төш изомерлары алынган. Ясалма192Ir таралу алган .
Химик үзенчәлекләре
Иридий һава температурасында һәм җылытылганда тотырыклы[8]. 1200 °C-тан артык булганда өлешчә IrO 3 рәвешендә буга әйләнә. Компакт иридий 100 °C температураһына кадәр бөтен билгеле кислоталар һәм аларның катышмалары белән реакцияга керми.
Куллану
2010 елда дөньяда иридий куллану 10,4 тонна тәшкил итә. Төп куллану даирәсе — монокристалл үстерү өчен корылмалар, аларда иридий тигель материаллары сыйфатында кулланыла. Шул максатта 2010 елда 6 тонна иридий тотылган. Якынча 1 тоннаны премиаль кабызу шәмнәре, химик корылмалар һәм химик катализаторлар җитештерүчеләр куллана[9].
Биологик әһәмияте
Металл агулы түгел, әмма кайсыбер иридийлы берләшмәләр, мәсәлән, аның гексафториды (IrF6), бик агулы.
Әдәбият
- Иридий// Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 10-й т. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.
Чыганаклар
- Atomic Weights of the Elements 2001, Pure Appl. Chem. 75(8), 1107—1122, 2003. Retrieved June 30, 2005. Atomic weights of elements with atomic numbers from 1-109 taken from this source.(ингл.)
- IUPAC Standard Atomic Weights Revised 2008 елның 5 март көнендә архивланган. (2005).(ингл.)
Сылтамалар
- Иридий//Большая российская энциклопедия(үле сылтама)
Искәрмәләр
- ↑ The lattice parameters, densities and atomic volumes of the platinum metals. Crabtree, Robert H. Sterling Chem. Lab., Yale Univ., New Haven, CT, USA. Journal of the Less-Common Metals (1979), 64(1), стр. 7-9.
- ↑ Hunt, L. B. {{{башлык}}}(ингл.) // Platinum Metals Review : journal. — Т. 31. — № 1. — С. 32—41.
- ↑ [{{{ссылка}}} Иридий] — БСЭ
- Рипан Р., Четяну И. Неорганическая химия. Химия металлов. — М.: Мир, 1972. — Т. 2. — С. 644. — 871 с.
- ↑ [{{{ссылка}}} Осмистый иридий] — БСЭ
- ↑ Журнал «Знания Сила» 7/2013
- ↑ . — Т. 2. — ISBN 5-82270-035-5.
- ↑ Иридий . Популярная библиотека химических элементов. Дата обращения: 17 август 2013.
- ISSN 0268-7305. Проверено 2008-10-13.