Иридий

РУВИКИ — интернет-энциклопедия мәгълүматы
ОсмийИридий / Iridium (Ir) Агалтын
Атом номеры 77
Матдәнең тышкы күренеше
Атомның үзлекләре
Атом массасы
(моляр масса)
192,217 (3) а. м. б. (г/моль)
Атом радиусы пм
Ионлаштыру энергиясе
(беренче электрон)
эВ)
Электрон конфигурациясе
Химик үзлекләре
Ковалент радиусы пм
Ион радиусы пм
Электр тискәрелеге
(Полинг буенча)
Электрод потенциалы
Оксидлашу дәрәҗәсе
Матдәнең термодинамик үзлекләре
Тыгызлык 22,65 г/см³
Моляр җылы сыешлыгы моль)
Җылы үткәрүчелек K)
Эрү температурасы K
Эрү җылылыгы 2410 кДж/моль
Кайнау температурасы 4130 K
Парга әйләнү җылылыгы кДж/моль
Моляр күләм см³/моль
Матдәнең кристаллик рәшәткәсе
Рәшәткә төзелеше
Рәшәткә параметрлары Å
Дебай температурасы K

Иридий (лат. Iridium, Ir) — Менделеевның периодик таблицасының 6 период, 9 төркем элементы. Тәртип номеры - 77. Иридий — бик каты, көмөшсу-ак төстәге агалтын төркеме металлы, авыр эри, күчүчән. Тыгызлыгы буенча осмий белән бер диярлек[1]). Хәтта 2000 °C температурада коррозияга ифрат чыдамлы. Җир токымнары арасында бик сирәк очрый, шуңа күрә Җиһан токымнары (метеорит) чыгышлы дип фаразлана.

Символы

Иридий элементының символы — Ir (Иридий дип укыла).

Тарихы

Иридийны 1803 елда инглиз химигы С Теннант Көньяк Америкадан китерелгән агалтын кушылмаларында осмий белән бер үк вакытта ача[2].

Исеменең килеп чыгышы

Иридий (бор. грек. ἶρις — салават күпере) үзенең төрле төстәге тозлары аркасында шундый исем ала[3].

Табигатьтә табылуы

Җир кабыгында иридий нисбәте бик аз (массасы буенча 10−7 %). Ул алтын һәм платинадан күпкә сирәгрәк очрый. Аның белән бергә осмий, родий,рений һәм рутений очрый. Иң әз таралган элементларга карай. Иридий еш кына метеоритларда табыла[4].

Иридий невьянскит, сысертскит, ауросмирид кебек минералларда очрый.

Ятмалар һәм җитештерү

Осмийлы иридий нигездә перидотит серпентинит ятмаларында урнашкан була (КАР, Канада, Рәсәй, АКШ)[5].

Елына Җир йөзендә җитештерелгән иридий (2009 елгы мәглүмат буенча) 3 тонна чамасы тәшкил итә[6]. 2015 елда 7.8 тонна чыгарылган.

Иридий алуның төп чыганагы — бакыр-никель җитештергәндәге анод шламнары.

Физик үзенчәлекләре

Иридий — авыр көмөшсу-ак металл, каты булуы аркасында механик эшкәртү кыен. Эрү температурасы — 2739 K (2466 °C), кайнаган чакта 4701 K (4428 °C). Электр каршылыгы — 5,3×10−8Ом·м (0 °C-та) һәм 2×10−7Ом·м (2300 °C очракта); сызыкча киңәюе коэффициенты — 6,5×10−6 град; нормаль сыгылмалылык модуле — 538 ГПа[7]; 20 °С-та тыгызлыгы — 22,65 г/см3, сыек иридийныкы — 19,39 г/см3 (2466 °С). Тыгызлыгы буенча осмий белән чагыштырлык.

Изотоплы состав

Табигатьтә иридий тотрыклы ике төр изотоп катышмаларында очрый: 191Ir (нисбәте 37,3 %) һәм 193Ir (62,7 %). Ясалма ысуллар белән масса саны 164-199 радиоактив изотоп, шулай ук күп төш изомерлары алынган. Ясалма192Ir таралу алган .

Химик үзенчәлекләре

Иридий һава температурасында һәм җылытылганда тотырыклы[8]. 1200 °C-тан артык булганда өлешчә IrO 3 рәвешендә буга әйләнә. Компакт иридий 100 °C температураһына кадәр бөтен билгеле кислоталар һәм аларның катышмалары белән реакцияга керми.

Куллану

2010 елда дөньяда иридий куллану 10,4 тонна тәшкил итә. Төп куллану даирәсе — монокристалл үстерү өчен корылмалар, аларда иридий тигель материаллары сыйфатында кулланыла. Шул максатта 2010 елда 6 тонна иридий тотылган. Якынча 1 тоннаны премиаль кабызу шәмнәре, химик корылмалар һәм химик катализаторлар җитештерүчеләр куллана[9].

Биологик әһәмияте

Металл агулы түгел, әмма кайсыбер иридийлы берләшмәләр, мәсәлән, аның гексафториды (IrF6), бик агулы.

Әдәбият

  • Иридий// Большая советская энциклопедия : [в 30 т.] / гл. ред. А. М. Прохоров. — 3-е изд. 10-й т. — М. : Советская энциклопедия, 1969—1978.

Чыганаклар


Сылтамалар

Искәрмәләр

  1. The lattice parameters, densities and atomic volumes of the platinum metals. Crabtree, Robert H. Sterling Chem. Lab., Yale Univ., New Haven, CT, USA. Journal of the Less-Common Metals (1979), 64(1), стр. 7-9.
  2. Hunt, L. B. {{{башлык}}}(ингл.) // Platinum Metals Review(ингл.) : journal. — Т. 31. — № 1. — С. 32—41.
  3. [{{{ссылка}}} Иридий] — БСЭ
  4. Рипан Р., Четяну И. Неорганическая химия. Химия металлов. — М.: Мир, 1972. — Т. 2. — С. 644. — 871 с.
  5. [{{{ссылка}}} Осмистый иридий] — БСЭ
  6. Журнал «Знания Сила» 7/2013
  7. . — Т. 2. — ISBN 5-82270-035-5.
  8. Иридий. Популярная библиотека химических элементов. Дата обращения: 17 август 2013.
  9. ISSN 0268-7305. Проверено 2008-10-13.