Марс (планета)

РУВИКИ — интернет-энциклопедия мәгълүматы
Марс
Тема җәгърафиясе поверхность Марса[d]
Һәштәге Mars
... хөрмәтенә аталган Марс[d] и Ares
Демоним Martian, مِرِّيخِيّ, Marsjanin, Marsano, mangal, Martien, marciano, marcià, Martienne, Marsbewoner, Marsman, Marsvrouw, Marspersoon, марсианин, марсианка и марсиане
SEO_description Марс — изучайте подробную и систематизированную информацию в интернет-энциклопедии РУВИКИ и Марс — изучайте подробную и систематизированную информацию в интернет-энциклопедии РУВИКИ
Җирдән ераклык 54 600 000 и 401 000 000
Зур ярымкүчәр 227 936 637 ± 1 и 1,523679 ± 1,0E−6
Радиюс 3389,5 ± 0,2[1], 3396,19 ± 0,1[1] и 3396,19 ± 0,1[1]
Өслек гравитациясе 3,7[2]
Чор J2000.0[d]
Поляр йомылуы 0,00589
Нигезләнү датасы 245033-е тысячелетие до н. э.
Угловой диаметр 3,5 и 25,1[3]
Орбита дәвере 686,98[4]
Диаметры 6791,432[5]
Бу объекттан ясалган медиасурәтләр төркеме Q104635433?
3D-модель
Астрономический символ
Тыгызлык 3933[2]
Альбедо 0,17 и 0,25
Мәйдан
  • 144 798 500[2]
Күренмә йолдызча зурлык −2,94
Күләм 163 180 000 000 ± 10 000 000[2]
Периүзәк 206 655 215
Билгесе символ Марса[d]
Калка төен озынлыгы 49,55953892[6]
Әйләнү периоды 24,6229[2]
Ана җисем Кояш
Орбита эксцентриты 0,0933941[6]
Иң югары ноктасы Олимп[d]
Периүзәк аргументы 336,05637041[6]
Синодический период около 779,94[7]
Урын
Температура −63[2], −143[8] и 35[9]
Кайда өйрәнелә геология Марса[d]
Бала җисем Фобос[d], Деймос[d], Mars Reconnaissance Orbiter[d], Маринер-9[d], Марс-экспресс[d], Mars Global Surveyor[d], Марс Одиссей[d], Викинг-1[d], Викинг-2[d], Марс-2[d], MAVEN[d], Марс-3[d], Марс-5[d], Марсианский научный орбитальный аппарат[d], Фобос-2[d] и Mangalyaan[d]
Орбита авышлыгы 1,84969142[6], 5,65 и 1,67[6]
SEO_title Марс — Рувики: Интернет-энциклопедия и Марс — Рувики: Интернет-энциклопедия
Масса 641,71 ± 0,01[4]
Сурәт
Апоүзәк 249 232 432
Логотип РУВИКИ.Медиа Марс РУВИКИ.Медиада
Марс Розетта космик аппараты очып үткәндә, аппараттагы OSIRIS инструменты төшереп алган, планетаның асыл төсен күрсәтүче рәсемдә
Башка атамалар Мәрих, Мәррих, Кызыл планета
Ачыш
Беренче ачыш ясаучы Асаф Һолл
Орбиталь үзенчәлекләре
Дәвер: J2000
Орбитаның эксцентриситеты (e) 0,0933941[6]
Нәрсәнең иярчене Кояш
Иярченнәре Фобос һәм Деймос
Физик үзенчәлекләре
Поляр тыгызлану 0,00589
Масса (m) 6,4185×1023 кг
Викимәгълүматта булган чыганаклар

Марс, МәрихМарс хөрмәтенә аталган. Өслегендә күп булган тимер оксиды Марска кызгылт төсмер бирә[12], шунлыктан аны «кызыл планета» дип тә атыйлар[13][14][15].

Сыек кына метеорит кратерлары да, Җирдәге кебек котып боз бүрекләре дә бар. Үз күчәре тирәли әйләнү периоды, ел фасыллары алмашыну һәм бу ел фасыллары алмашынуга сәбәпче булган күчәр авышлыгы ягыннан да ул Җиргә охшаган.

Марстагы Олимп исемле тау (икенче иң биек тау (планеталарда урнашкан тауларны гына игътибарга алсак, ул иң биеге), ә Маринер исемле Бореалис бассейны планетаның 40 %-ын били һәм гаять зур бер метеорит кратеры була ала[16][17].

Марсның ике Фобос һәм Деймос (5261 Эврика Марс трояны кебек үк, Марс гравитацион кырына килеп эләккән астероидлар булырга мөмкин[18][19].

Марста тереклек бармы яисә булганмы дигән сорауга җавап эзләп, фәнни тикшеренүләр алып барыла. Берничә астробиологик миссия планлаштырылган, шул исәптән Марс 2020 һәм су сыек килеш саклана алмый, мәгәр иң тирән иңкүлекләрдә һәм күпмедер вакыт тора алса гынаУтопия тигезлеге дигән өлкәсендә зур күләмдә җир асты бозлары табылуы турында хәбәр итте. Табылган су күләме якынча Югары күлдәге (рәсем)[30][31][32]. Бу Байкалдагы суның яртысы дигән сүз (Байкалдагы су күләме 23 600 км3 булса[33], Югары күлдә ул 12 100 км3 тәшкил итә[34]).

Марсны һәм аның кызгылт төсен Җирдән гади күз белән күреп була. Аның йолдызча зурлыгы −2,91-гә җитә[35], бу күрсәткеч буенча ул Юпитер, Венера, Ай һәм Кояштан гына калыша. Шулай да Җир өстендә урнашкан оптик телескоплар, Җир белән Марс бер-берсенә иң якын чакта да, киңлеге 300 километрдан да ким булмаган үзенчәлекләрне генә аермачык күрсәтә алалар — Җирнең атмосферасы андый күзәтүләрне кыенлаштыра[36].

Атамалар

Элек татар телендә планета исеме буларак гарәп алынмасы Мәррих (иске тат. مريح‎) кулланылган[10], ләкин хәзерге вакытта бу исем бик сирәк кулланыла.

Физик үзенчәлекләре

Марсның диаметры Җир диаметрының якынча яртысы кадәр, өслек мәйданы исә Җирдәге коры җир мәйданыннан бераз гына кимрәктимер (III) оксиды, ягъни күгәрек сәбәпчеминераллар булуына карап, алтын төсендә, көрән һәм яшькелт тә булырга мөмкин[38].


Эчке төзелеше

Җир кебек үк, Марс тыгыз металлик төшкә һәм ул төш тирәсендәге көпшәгрәк матдәләрдән торучы катламнарга бүленгәнтимер белән никельдән һәм 16–17% тирәсе тимер (II) сульфидлы төш җиңел силикатлардан торучы мантия белән әйләндереп алынган. Бу мантия планетаның күп кенә тектоник һәм вулканик үзенчәлекләрен формалаштырган, әмма хәзер сүнгән булырга охшый. кабыгында иң күп очраучы элементлар булып тимер, магний, алюминий, кальций һәм калий торалар. Планета кабыгының уртача калынлыгы 50 км тирәсе, максималь калынлыгы — 125 км[41]. Җир кабыгының уртача калынлыгы исә 40 км тәшкил итә.

Өслегенең геологиясе

Марс өслегендә кырау

Марс планетасы — металлар һәм гадәттә толеитик кремний диоксидына баерак булырга һәм Җирдәге андезит ташларга һәм кремний пыяласына охшарга мөмкин. Планетаның түбән плагиоклаз кыр шпатлары бар дип уйларга җирлек бар. Төньяк түбән альбедолы өлкәләр исә табак силикатларның һәм кремнийга бай пыяланың гадәттәгедән күбрәк микъдарына ия. Көньяк калкулыкларның кайбер өлешләрендә барлыгы сизелерлек микъдарда кальцийга бай пироксен бар. Шулай ук кайбер өлкәләргә генә хас гематит һәм оливин тупланмалары да табылатимер (III) оксиды тузаны белән капланган[44][45].

геологик картасы, инглиз телендә (USGS, 2014)[46]

Марсның структуралашкан глобаль палеомагнетизмы, ягъни үзләрендә ул минераллар формалашкан вакыттагы планетаның магнетик кыры хакында мәгълүмат саклавы, Җирдәге океан төбендә күзәтелгән, инглизчә Марс Глобал Сарвейор аппараты ярдәмендә) янәдән тикшерелгән бер теория буенча, Марста шундый төрдәге кырлы җир тасмалары булуы планетаның динамосы сүнгәнче һәм магнетик кыры югалганчы — урын алган хәрәкәте белән бәйле[48].

Кояш системасы формалашкан вакытта, Марс Кояш тирәли әйләнгән очраклы процесс нәтиҗәсендә барлыкка килгән дип уйланыла. Марсның аның Кояш системасындагы урыны белән аңлатылучы күп кенә химик үзенчәлекләре бар. җиле тарафыннан тышка этеп чыгарылган булырга тиеш[49].

Планеталар формалашкач, аларның барысы да «бәрмә кратер булуы хакында дәлилләр бар. Бу кратер мәйданы әлегә кадәр билгеле булган иң зур бәрмә кратер — Айдагы Көньяк котып/Эткен бассейны — мәйданыннан дүрт тапкыр зуррак дигән сүзБореалис бассейны барлыкка килгән, һәм әлеге вакыйга төньяк һәм көньяк ярымшарларның дихотомиясенә, ягъни бер-берсенә охшамаган булуына да сәбәпче дип уйланыла.[53][54].

Файл:An artist’s impression of Mars four billion years ago.jpg
Марсның 4 миллиард ел элек нинди булуы турында рәссам күзаллавы[55]

Марсның геология тарихы берничә дәвергә бүленә ала, шулай да түбәндәге өч иң эреләре[56][57]:

  • Нух дәвере (исемен Нух җиреннән алган (Фарсис кабарынкылыгы исемле вулканик калкулык бу вакытта формалашкан һәм Нух дәверенең азагында су ташкыннары астында калган булган дип фаразлана.
  • Һеспериа дәвере (исемен Һеспериа платосыннан ала (лат. Hesperia Planum)): 3,5 миллиард ел моннан әүвәлдән 2,9-3,3 миллиард ел моннан әүвәлгә кадәр. Бу дәвер зур мәйданлы лава кырлары формалашу белән үзенчәлекле.
  • Амазоннар дәвере (исемен Амазоннар тигезлегеннән ала (метеорит бәрелү кратерлары аз, әмма башка яктан алар төрле-төрле, бер-берсенә охшамаганнар. Олимп тавы бу дәвердә формалашкан. Планетаның калган өлешләрендә лава ташкыннары җәелгән булган.

Марста әле дә геологик активлыклар бара. Athabasca Valles — якынча 200 миллион ел элек хасил булган лава ташкыннары булган җир. Cerberus Fossae атлы грабеннардагы су агымнары 20 миллион элек пәйда булганнар, һәм шул ук замандагы вулкан интрузияләренә (магманың җир кабыгына тулуы) ишарә итәләрMars Reconnaissance орбитерыннан килгән сүрәтләр 700 метрлы кыядан төшкән таш ташкыны өчен дәлилләр күрсәтте[59].

Туфрагы

Спирит роверы тарафыннан ачылган кремнийга бай тузан

Феникс җиргә иңүче космик аппараты Марс туфрагының бераз тоз перхлораты бар икәнен күрсәтте[61][62][63][64].

Марс өслегендә трог һәм үзәнлекләрнең текә ярлары өстендә еш кына яңалары да хасил булып тора. Ул эзләр башта кара төстә булалар, аннан вакыт кичкәч агаралар. Кайбер сырлар кечкенә мәйданда башланып, йөзләрчә метрга тарала. Аларның кыя ташларны һәм юлларындагы башка киртәләрне урап узулары да күзәтелә. Аларның барлыкка килү сәбәпләре хакында берничә теория бар. Ешрак тәкъдим ителгәннәре арасында ул сырлар ачык төстәге тузан өермәләреннән соң ачылып калган, аңа кадәр тирәндәрәк урнашкан булган кара туфрак икәне турында сөйләүче теория бар[65]. Башка аңлатмалар да бар, шул исәптән су белән һәм хәтта тере организмнар үсеше белән бәйлеләре дә[66][67].

Гидрологиясе

Төп мәкалә: Марста су

Атмосфера басымының түбән булуы сәбәпле — Җирдәге атмосфера басымының 1 процентыннан да кимрәкМәңгелек туң котыптан алып якынча 60° криосферасында бик зур күләмдә боз хәлендәге су саклана дип уйланыла. Марс Экспресстан һәм Mars Reconnaissance орбитерыннан килгән радар мәгълүматы ике котыпта да (2005 елның июле)[68][69] һәм урта киңлекләрдә дә (2008 елның ноябре)[70] зур күләмдә су бозы булуын күрсәтте. Феникс лэндеры исә 2008 елның 31 июлендә Марс туфрагында табылган су бозы үрнәкләрен китерде[71].

Оппортьюнити» марсгизәре төшергән фотомикрографта соры төстәге гематит конкрециясен (тимер оксиды) күреп була. Формасы караҗиләккә охшаган булгач, әлеге табылдыкны "караҗиләк" дип тә атыйлар. Әлеге матдә табылу элек планетада сыек хәлдәге су булганына ишарә итә (ул минерал хасил булсын өчен сыек су булуы кирәк).

Хәзергесе көнне Марс өслегендә күренгән шәкелләр-формалар заманында планета өслегендә сыек су булган дип уйларга мәҗбүр итә — якынча 25 урында планета өслеге гаять зур ерганаклар белән яргаланган (ташып чыгу ерганаклары дип аталалар). Бу ерганаклар җир астындагы куышлардан ташып чыккан суның җирне эрозияләве, ягъни ашавы нәтиҗәсендә барлыкка килгән дип уйланыла, әмма кайберләре сыек су ташкыннары түгел, ә бозлык шуып төшү яисә лава ташкыннары аркасында барлыкка килгән, дип тә фаразланаМаадим үзәне исемлесе (Бөек каньоннан күпкә зуррак. Ул ерганак Марсның бик борынгы тарихында аккан сулар тарафыннан казылган дип уйланылачелтәр хасил итүче үзәннәр җәелгән. Үзәннәрнең сыйфатлары һәм таралышы ул үзәннәр Марсның иртә тарихында явым-төшем нәтиҗәсендә хасил булган су агымнары тарафыннан уелганлыгы хакында сөйли. Кайбер үзән челтәрләрен барлыкка китерүдә җирасты су агымнары һәм грунт суларының туфракны юуы ярдәмче роль уйнаган булырга мөмкин, әмма шулай да явым-төшемнәр барлык очракларда да диярлек төп сәбәп булган шикелле[76].

Марста шулай ук Җирдәге Елга дельталары һәм аллювиаль конуслар кебек кратерларда сакланган башка геологик үзенчәлекләр иртә Марс тарихындагы бәгъзе инвервал йә интервалларда планетада җылырак һәм дымлырак һава шартлары булганына тагын бер дәлилкратер күлләре булуы кирәк; ул күлләр өчен дә аерым минералогик, седиментологик һәм геоморфологик дәлилләр бар[82].

Заманында Марс өслегендә сыек су булганына өстәмә дәлил — планетада гематит һәм гетит кебек су булганда гына формалашучы минераллар табылуыярозит исемле тагын бер минерал таба. Ул минерал әчеле су булганда гына хасил була, бу да элек Марста сыек су булын аңлатагипс минералы табылудан киләгидроксид ионнары формасында Марстагы минераллар эчендә саклана[87].

минералларның гидратлашу процессы хакында Кьюриосити роверындагы кораллар ярдәмендә табылган мәгълүмат бирде (гидратлашу процессы — минералларның кристал структурасына суның өстәлүеннән гыйбарәт бер процесс). Аерым алганда, "Tintina", "Sutton Inlier", "Knorr" һәм "Wernicke" дип исемләнгән таш кисәкләре эчендә гидратлашу эзләре, бик ихтимал гидратлашкан кальций сульфаты табыланейтроннарның динамик альбедосы (НДА) коралы ярдәмендә башкарылган анализ ровер Брэдбери Лендинг дигән җирдән Гленелг дигән җирнең Йелоунайф бэй исемле өлкәсенә күчкәндә җир астында, 60 сантиметр тирәнлектә, җир асты сулары булуын ачыкладыспектрометр ярдәмендә анализлауга нигезләнеп, ул тау битләрендә тозлы су агынтылары табылуы турында хәбәр итә[91][92][93]. Әлеге күзәтүләр әйтеп үтелгән буй-буй сырларның хасил булу сәбәбен җир астында, бик сайда агучы су агымнарында күргән гипотезаның дөрес икәнен аңлата. Андый гипотеза буй-буй сырларның барлыкка килү вакыты — җылы айлар — һәм үсеш тизлегенә нигезләнеп туган була[94]. Ул буй-буй сырлар эчендә гидратлашкан тозлар — кристалларында су молекулалары булган перхлоратлар бар[95] Марста җәй һәм температура -23 Цельсий градусыннан югарырак булганда, ул сырлар тауга түбән юнәлештә үсәләр (җир астыннан су агу аркасында), салкынрак һава булганда исә үсүдән туктыйлар[96].

Марсның төньягындагы уйсулыкларда элек берничә йөз метр тирән океан булган дип уйлаучы галимнәр бар, әмма бу фикер каршылыклы фикер булып кала бирәдейтерийга чагыштырмасның шул ук матдәләрнең Җирдәге чагыштырмасы белән чагыштыруга нигезләнгән. Марста Җиргә караганда сигез тапкыр күбрәк дейтерий бар, бу элек Марста су күпкә күбрәк булганы хакында сөйли. Curiosity роверыннан алынган нәтиҗәләр Гейл кратерында дейтерийның өлеше югары булуын ачыклады, әмма шулай да ул кратерда элек океан булган икән дип әйтерлек дәрәҗәдә югары түгел. Башка галимнәр исә бу нәтиҗәләр расланмаган икәнен искәртә, һәм Марс планетасының климат модельләре элек планета сыек сулы сулыклар сакларлык дәрәҗәдә җылы булганын күрсәтмәделәр икәне хакында яза[98].

Котып бүрекләре

Марсның ике даими котып боз бүреге бар. Котыпта кыш булганда, ул котып, планета өслеген суытып һәм атмосфераның 25-30 процентын тәшкил иткән углерод диоксидының (CO2) коры боз кисәкләренә десублимациясенә, ягъни газ халәтеннән каты халәткә күчүенә сәбәпче булып, тоташ караңгылыкта ятасублимацияләнәр. Бу процесс котыплар тирәсендә сәгатенә 400 км тизлек белән исүче җилләр барлыкка килүгә китерә. Ул сезонлы җилләр исә зур микъдарда тузан һәм бу, ягъни су парларын хәрәкәткә китерәләр һәм Җирдәге кебек бәс һәм каурыйсыман болытлар хасил булуына сәбәпче булалар. Opportunity роверы шундый су-боз болытларын рәсемгә төшереп алган иде[100].

Ике котыптагы бүрекләр дә башлыча (70%) боз хәлендәге судан тора. Төньяк ярымшарда, ул ярымшарда кыш булганда, туңган углерод диоксиды якынча 1 метр калынлыгындагы чагыштырмача юка бер катлам булып җыела, көньяк котыпның исә якынча 8 метр калынлыгындагы даими бер коры боз (CO2 бозы дип аңларга кирәк) катламы бар. Ул көньяк котыпның даими боз катламында сай, тигез төпле, күбрәк түгәрәк, швейцар пәйнир-сырындагы тишекләрне хәтерләтүче бихисап чокырлар күренә. Ул чокырларның һәр ел саен берничә метрга киңәюе күзәтелә; бу факт көньяк котып өстендәге CO2 катламының вакыт кичкән саен кимүен аңлатаГренландия боз калканындагы боз күләме 2,85 куб километрга тигез). Көньяк котып бүрегенең исә диаметры 350 километр һәм калынлыгы 2 километртроглар (U хәрефе яки тагарак формасындагы профильле үзәннәр) бар. Боз эченә үтеп керә алучы SHARAD исемле радар ярдәмендә башкарылган анализ ул трогларның катабатик җил эше булуын күрсәтте[106][107].

Көньяк котып боз бүрегенә якын өлкәләрнең сезонлы туңуы җир өстендә 1 метр калынлыгындагы үтә күренмәле коры боз плитәләре хасил булуга сәбәп була. Яз килү белән, кояш нурлары ул боз астындагы җирне җылыта, һәм плитә астында сублимацияләнүче CO2 газының басымы арта, нәтиҗәдә ул плитә башта кабара, һәм ахырда сына. Бу вакыйга кара базальт комы яки тузан белән буталган CO2 газының боздан гейзер кебек бәреп чыгуына китерә. Бу процесс тиз уза һәм берничә көн, атна я ай аралыгында күзәтелә. Плитәнең астыннан гейзер бәреп чыккан җиргә китүче газ боз астында үрмәкүч пәрәвезенә охшаган радиаль каналлар хасил итә. Бу процесс бер тишектән бәреп чыккан су агынтылары тарафыннан формалашкан эрозия процессының кире эквиваленты булып тора[108][109][110][111].

Географиясе һәм өслегендәге үзенчәлекләрнең исемнәре

Mars Orbiter Laser Altimeter дип аталучы җиһаз ярдәмендә төзелгән топографик харита. Планетаның көньяк ярымшарында калкулыклар (кызыл һәм оранж төсләр), төньяк ярымшарында исә уйсулыклар (зәңгәр төс) өстенлек итә. Вулканик платолар төньяк үзәнлекләрне берничә өлкәгә аера, калкулыкларда берничә зур бәрмә кратер күреп була.