Алабуга районы

РУВИКИ — интернет-энциклопедия мәгълүматы


Панорама, открывающаяся с Чёртого городища, Елабуга.jpg
Байрак Герб
Байрак Герб
Ил Россия
55°47′00″ с. ш. 51°53′00″ в. д.GЯO
Статус Район
Республика Татарстан
Административ үзәк Алабуга
Нигезләү датасы 10 август, 1930
Район башлыгы Нуриев Рөстәм Мидхәт улы
Халык саны  (2023)
 85 667 кеше
(2,14 %)
Мәйдан
  • 1362,1 км²
Сәгать поясы MSK (UTC+3)
Автомобиль номерлар коды 16, 116
http://www.elabugacity.ru/
Логотип РУВИКИ.Медиа Алабуга районы РУВИКИ.Медиада

Алабуга районы (рус. Елабужский район) — Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Республиканың төньяк-көнчыгышында урнашкан. Административ үзәк — Алабуга шәһәре. Казаннан 215 км һәм Яр Чаллыдан 26 км ераклыкта.

Археологик тикшеренүләр күрсәткәнчә, Алабуга шәһәре Идел буе Болгары дәүләте вакытында Чулман елгасы кушылган урында барлыкка килгән. 1236 елда бу җирләр Алтын Урданың бер өлеше була. 1780 елда административ реформа нәтиҗәсендә авыл шәһәр статусына һәм Алабуга исеменә ия була, ул вакытта ул Нократ наместниклыгы өязе составына керә. 1921 елның мартыннан шәһәр Алабуга, аннары Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасының Чаллы кантоннары составына керә. Алабуга районы беренче тапкыр 1930 елның 10 августында оеша[1].

Районда «Алабуга» махсус икътисади зонасы урнашкан — Россиядә сәнәгать-җитештерү тибындагы иң зур һәм уңышлы махсус икътисади зона. Мәйданчык 2006 елда төбәк икътисадын үстерү һәм инвестицияләр җәлеп итү өчен ачылган һәм 2020 елга 57 резидент-ширкәт (33 — гамәлдәгеләр) исәпләнә. 2020 елда резидентларның төбәк икътисадына инвестицияләр күләме якынча 175 млрд сум тәшкил иткән[2][3].

Татарстан Республикасы картасында Алабуга муниципаль районы территориясе кызыл төс белән билгеләнгән

География

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Шайтан тавыннан күренеш
Алабуга райоында Чулман елгасы

Алабуга районы республиканың төньяк-көнчыгышында урнашкан һәм Менделеевск, Мамадыш, Түбән Кама, Тукай районнары, Чаллы шәһәр округы һәм Удмурт Республикасы (Грахово һәм Кизнер районнары) белән чиктәш. Уртача континенталь климатка һәм елның төгәл сезоннарына ия: эссе җәй һәм салкын кыш. Районның иң эре елгалары — Кама, Нократ, шулай ук аларның кушылдыклары (озынлыгы 20 км дан артык):

Район территориясендә «Түбән Кама» милли паркы участогы урнашкан, анда катнаш урманнарның, тайгаларның һәм болын далаларының табигый зоналары тоташа. Биредә төрле үсемлекләр катламы тәкъдим ителгән — урман массивлары урман-дала һәм урман-болын ландшафты белән янәшә һәм якты-соры, соры урман, агач-көлсу туфраклар өстенлек итә. Милли паркта 620 төр үсемлек, 80 төр лишайниклар һәм башка флора үсә. Биредә 65 төр үсемлек, 153 төр кош һәм 478 төр умырткасызлар яши, аларның күбесе республика һәм федераль Кызыл китапларга кертелгән. Милли паркның төп максаты — «Шишкин пейзажлары»н һәм төбәк экологиясен саклау. «Түбән Кама» җитәкчелеге махсус экотроплар һәм экскурсияләр оештыра, аларның кайберләре рәссам-алабугалы Иван Шишкинның «Алабуга янында Изге Чишмә», «Алабуга янында Кызыл Тау», «Кораб агачлыгы» («Святой Ключ близ Елабуги», «Красная Горка близ Елабуги», «Корабельная роща») әсәрләре хөрмәтенә аталган. Район территориясендә шулай ук Алабуга шәһәре археологик комплекслары, Ананьино каберлеге һәм башка тарихи-мәдәни мирас объектлары урнашкан.

Экология һәм табигатьне саклау мәсьәләләре хакимият һәм район халкы өчен мөһим булып тора. Район активистлары Түбән Кама һәм Яр Чаллы нефть химиясе предприятиеләре җитештерә торган зарарлы матдәләр нәтиҗәсендә һаваның пычрануы өчен борчылалар. 2020 елның августында «Иделне савыктыру» федераль проекты кысаларында «Алабуга» махсус икътисади зонасы территориясендә чистарту корылмалары реконструкцияләнә. Шулай итеп, федераль һәм республика хакимиятләре предприятиеләрнең әйләнә-тирә мохиткә тискәре йогынтысын киметергә өметләнә[4][5].

Байрак һәм герб

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Нократ губернасы чорында Алабуга гербы
Төп мәкаләләр: Алабуга районы гербы һәм Алабуга районы байрагы
Алабуга муниципаль районының бүгенге гербын 2006 елда, бер елдан соң байрагын раслыйлар. Геральдик билгеләр Татарстан Республикасы Рәисе карамагындагы Геральдик советның авторлар төркеме тарафыннан эшләнә һәм Татарстан һәм Россиянең Дәүләт геральдика реестрына кертелә. Бүгенге герб 1781 елда өяз шәһәренең тарихи геральдик билгеләрен кабатлый:


« Въ верхней части щита гербъ Вятскiй: въ золотомъ полѣ, изъ облака выходящая рука, держащая натянутый лукъ со стрѣлою, а надъ ней въ верхней части щита крестъ красный. Въ нижней — въ серебряномъ полѣ, сидящiй на пнѣ дятелъ, долбящiй оный, ибо тамъ множество сего рода птицъ[6]. »

Герб кыры үзәгендә көмешсу-ак фонда кара агач төбе һәм аның өстендә алтын күзле һәм томшыклы кызыл тукран сурәтләнгән. Кош белән бүре тукыманың аскы өлешендә яшел калкулыкта урнашкан. Герб нигезендә ак гонтлар (брусклар) сибелгән кара кайма. Район байрагы 2006 ел гербы нигезендә эшләнгән. Тукыманың төп сюжеты сакланган, әмма өске өлешендә көмеш фон урынына ак калкулык тәкъдим ителгән, яшел калкулык тигез кырда алыштырылган. Тукыманың аскы өлешендә төрле киңлектәге өч кара һәм ике ак полоса чиратлаштырыла. Байракның киңлеге озынлыгына 2:3 нисбәтендә турыпочмаклы тукымадан гыйбарәт[7][8].

Геральдик билгеләр символикасы XVIII гасырга барып тоташа һәм шәһәрнең, аның тирә-ягының тарихи һәм мәдәни дәвамчанлыгын ассызыклый. Геральдиканың төп мотивы — коры төптә утырган кызыл кош — капма-каршылыклар һәм яхшылык белән яманлык көрәше аллегориясе ярашуында төзелгән. Кызыл тукран төбәк халкының хезмәт сөючәнлеген һәм үҗәтлеген символлаштыра. Алтын ныклыкны һәм затлылыкны күрсәтә, көмеш төс чисталыкны һәм затлылыкны аңлата. Тукыма төбендәге кара төс зирәклекне һәм акыллылыкны гәүдәләндерә[6].

Этимологиясе

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Алабуга районы шул ук исемдәге торак пункттан (хәзер — административ үзәк) үз исемен алган. Бүгенге шәһәр XVI гасырның икенче яртысында Алабуга исемле татар авылы буларак барлыкка килә. Географ Евгений Поспелов фикеренчә, топоним «ала үгез» дигән килеп чыккан. Риваять буенча, Кама үзәнендәге ташны шулай дип атаганнар, ул суднолар йөрешенә комачаулаган. Икенче риваять буенча, Туйма елгасы артында Алабуга исемле зур күл булган, бу исә алабуга балыгыннан чыккан дигән фаразлар бар. Рус транскрипциясендә Алабуга үзгәртелеп «Елабуга» дип кулланыла.

Тарихы

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Алабуга пристане, 1915 ел

XIX гасыр урталарында Алабуга туган якны өйрәнүчеләр, профессор Капитон Невоструев һәм сәүдәгәр Иван Шишкин, Алабуга өязенең Ананьино авылындагы каберлекне өйрәнеп, VIII—III гасырдагы борынгы җирлекләр калдыкларын ачыклый. Ананьино чорының археологик һәм тарихи тикшеренүләре шулай ук совет һәм пост-совет чорларында дәвам итә.

Тарихчылар билгеләп үткәнчә, беренче төрки кабиләләр Татарстан территориясендә безнең эраның III—V гасырларында барлыкка килгән. X гасыр уртасында хәзерге Алабуга районы җирләре Идел буе Болгары составына керә. X һәм XI гасырлар чигендә болгарлар, дәүләтнең төньяк-көнчыгыш чикләрен саклау өчен, Чулман елгасы кушылган урында, ныгытма төзиләр. Ныгытма 6 һәм 10 метр диаметрлы квадрат форма һәм манарага ия булган. Көнбатыш манарасы янында өстәмә манара төзелгән, аның очы Мәккәгә юнәлтелгән. Көньяк ныгытма манарасының калдыклары Иван Шишкин инициативасы буенча 1867 елда торгызыла һәм ныгытыла. Борынгы Алабуга шәһәре урта һәм югары Кама буендагы сәүдә юлында мөһим торак пункт булып торган. 1236 елда Батый хан Болгар җирләрен яулап ала һәм тирә-юне белән шәһәрчек Алтын Урда составына керә. 1438 елда татар-монгол дәүләте таркалу нәтиҗәсендә Казан ханлыгы барлыкка килә[1].

Бүгенге районның төп өлеше, Алабуга белән бергә, Чуаш (соңрак Җөри дип үзгәртелгән) даругасы составына, районның төньяк өлеше — Казан ханлыгының Арча даругасына керә. 1550 нче елларда Казанны Мәскәү дәүләтенә кушканнан соң, төбәктә рус җирлекләре барлыкка килә. 1614—1616 елларда борынгы шәһәр белән янәшә Троицкий монастыре төзелә һәм Алабуга җирләренең бер өлеше аның биләмәсе була.[9]

1708 елда патшалык бетерелә һәм Казан губернасы төзелә, Алабуга төбәге Казан өязе составына керә. 1780 елда Троицкое шәһәр статусына һәм Нократ наместниклыгы (1797 елдан губерна) Алабуга өязе составындагы Алабуга исеменә ия була. 1916 елда Алабуга өязе 23 волость һәм өч стандан тора. 1920 елда ТАССР составында Алабуга кантоны төзелә, ул сигез елдан соң Чаллы составына керә. 1930 елның 10 августында Алабуга районы оешкан вакытта анда 100 меңнән артык кеше яшәгән.[10]

Район зурлыгы даими үзгәреп тора. 1931—1935 елда Алабуга районына Бондюг районы территориясе керә. 1944 елның 19 февралендә Алабуга районыннан Костенеев районы бүленеп чыга (4 айдан соң Морт районы дип үзгәртелә). 1954 елда Морт районы бетерелә, аның территориясе Алабуга районы составына кертелә. 1963 елның 1 февралендә район составына яңадан бетерелгән Бондюг районы территориясе керә, 1985 елның 15 августында район составыннан Менделеевск районы бүлеп чыгарыла.

«Алабуга муниципаль районы» муниципаль берәмлеге башкарма комитеты район Советына, район башлыгына һәм район халкына буйсына. Комитетның төп бүлекләре арасында ЗАГС, архитектура һәм шәһәр төзелеше бүлеге, торакны исәпкә алу һәм бүлү бүлеге, авыл җирлекләре белән эшләү секторы, опека һәм попечительлек бүлеге, архив һәм башкалар бар. 2020 елның 5 ноябреннән башлап Башкарма комитет җитәкчесе вазифасын Нургаянов Ленар Фәрит улы башкара. Алабуга районы башлыгы һәм административ үзәк мэры булып Нуриев Рөстәм Мидхәт улы тора.

Халык саны

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Алабуга һәм Менделеевск районнары этник картасы
Алабуга һәм Менделеевск районнары дини картасы

2010 елгы Бөтенроссия халык санын алу нәтиҗәләре буенча, руслар — 51,7 %, татарлар — 42,6 %, чувашлар — 1 %, удмуртлар — 0,8 %, марилар — 0,2 % тәшкил итә.

Халык саны
2002[11]2003[12]2004[13]2005[14]2006[15]2007[16]
10 785↘10 300↗10 700↘10 489↘10 486↗10 555
2008[17]2009[18]2010[19]2011[20]2012[21]2013[22]
↗80 742↗81 392↗81 632↗81 797↗82 616↗83 666
2014[23]2015[24]2016[25]2017[26]2018[27]2019[28]
↗83 698↗84 727↗85 162↗85 596↗85 779↘85 596
2021[29]2023[30]
↘85 475↗85 667


10 000
20 000
30 000
40 000
50 000
60 000
70 000
80 000
90 000
2006
2011
2016
2023
Халык саны
2002[31]2005[32]2006[33]2007[34]2008[35]2009[35]2010[36]2011[37]2012[38]2013[39]
10 785↘10 489↘10 486↗10 555↗80 742↗81 392↗81 632↗81 797↗82 616↗83 666
2014[40]2015[41]
↗83 698↗84 727

Районда туган күренекле шәхесләр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Административ бүленеш

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Алабуга муниципаль районында 1 шәһәр һәм 15 авыл җирлеге һәм алар составындагы 50 торак пункт бар.

№Муниципаль берәмлекАдминистратив үзәкТорак
пунктлар
саны		Халык саныМәйдан,
км²
1e-06Шәһәр җирлеге
1АлабугаАлабуга шәһәре2↗73 366[41]
1.000002Авыл җирлекләре
2Әлмәт авыл җирлегеИлмәт авылы 3 ↘363[41]
3Бехтерево авыл җирлеге Бехтерево авылы2↗1126[41]
4Олы Елау авыл җирлегеОлы Елау авылы1↘290[41]
5Олы Качык авыл җирлегеОлы Качык3↗631[41]
6Олы Шүрнәк авыл җирлегеОлы Шүрнәк авылы4↘520[41]
7Костенеево авыл җирлегеКостенеево авылы4↘1091[41]
8Лекарево авыл җирлегеЛекарево авылы4↗649[41]
9Морты авыл җирлегеМорты авылы1↘883[41]
10Яңа Мурзиха авыл җирлегеЯңа Мурзиха авылы4↗439[41]
11Поспелово авыл җирлегеПоспелово авылы3↗876[41]
12Иске Күклек авыл җирлегеИске Күклек авылы6↘434[41]
13Иске Юраш авыл җирлегеИске Юраш авылы2↘603[41]
14Танай авыл җирлегеТанай3↗2662[41]
15Татар Дөм-Дөме авыл җирлегеТатар Дөм-Дөме авылы2↘273[41]
16Яковлево авыл җирлегеЯковлево авылы6↗521[41]

Икътисад

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

XVIII—XX гасыр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

XVIII—XIX гасырларда халык икмәкчелек, терлекчелек, балык тоту һәм башка һөнәрләр белән шөгыльләнә. Өяздә шәраб, пыяла, чуен ясау, сабын кайнату заводлары эшли. XIX гасырда Алабуга Нократ губернасының иң бай сәүдәгәрләр шәһәрләренең берсе була. Йөзъеллык ахырына сәүдәгәрләр катламы 600 сәүдәгәрдән тора, алар арасында Стахеевлар, Ушковлар, Черновлар гаиләләре иң танылганнардан. Икенче гильдия сәүдәгәре Иван Шишкин Алабугада шәһәр башлыгы булып хезмәт иткән. Аның тәкъдиме белән 1883 елда шәһәрдә беренче агач суүткәргече ясала[42][43].

XX гасырда төбәкнең икътисади үсеше нефть ятмаларын эшкәртү белән тыгыз бәйләнгән. 1930 елларда Кама үзәнендә геофизик һәм геологик тикшеренүләр үткәрелә, нәтиҗәдә Алабуга янында файдалы казылма ятмалары табыла. 1950—1951 елларда биредә бораулау эшләре башлана һәм берничә елдан соң Сәйтәк авылы янында беренче фонтан ата. 1961 елда «Кама буе нефте» нефть-газ чыгару идарәсе (НГДУ) үз эшен башлап җибәрә. Түбән Кама су электр станциясенең су басу зонасында эш алып барыла, бу бораулау үзенчәлегенә бәйле: Татарстанда беренче тапкыр скважиналар махсус оештырылган дамбаларда һәм утрауларда урнаша башлый. 1970 нче елларда иң күп нефть чыгару вакыты була: 1977 елда еллык күләм 5867 мең тоннага җитә. 2000 еллар башында «Кама буе нефте» бер тонна чыгарылган нефтьнең үзкыйммәте буенча «Татнефть» идарәләре арасында икенче урында торган[44].

XXI гасыр[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Районда «Кама буе нефте», "Татбурнефть"ның аерым бүлекчәсе, шулай ук «Контур», «ТатРитэкНефть», «Химпромагро» урнашкан. Биредә Алабуга автомобиль заводы, «Алабуга УкупрПласт» һәм «КамПолиБэг» сәнәгать ширкәтләре, шулай ук «Эссен Продакшн АГ» азык-төлек сәнәгате предприятиеләре, «Махеев», «Алабуга сласти» һәм «Кондилайт», «Алабуга ит-консерв комбинаты», «Алабуга Сөте» һәм башка предприятиеләр эшли.

Аграр сектор район икътисадының шактый өлешен алып тора. 2019 елга алынган мәгълүматларга караганда, Алабуга районының авыл хуҗалыгы җирләре мәйданы 84 мең гектардан артып китә, шуның 58 мең гектары сөрү җирләре. Районның эре предприятиеләре арасында «Колос», «Алабуга икмәк кабул итү предприятиесе», «Яңа Юраш», «Светлая Долина», «АйДжиЭсАгро», «Мир» һәм кайбер крестьян фермер хуҗалыклары[45].

2020 елның гыйнвар-апрель айларында Алабуга районында уртача хезмәт хакы 42 мең сум тәшкил иткән, шул ук вакытта Татарстан буенча бу сумма бары тик бераз гына кимрәк, 37 меңнән артып киткән. Бу күрсәткечләр буенча Алабуга районы өченче урында тора. Төбәктә эшсезлек дәрәҗәсе 4,63 % тәшкил итә[46][47].

Авыл хуҗалыгы үсеш һәм инвестицияләр җәлеп итүнең өстенлекле юнәлешләре арасында тора. Терлекчелеккә төп игътибар бирелә, ул игенчелек бармаган сезонда авыл хуҗалыклары кеременең төп чыганагы. 2020 елда Алабуга районында «Мир» сөт комплексын төзү буенча зур күләмле проектны гамәлгә ашыру башлана, ул 2200 баш терлеккә исәпләнгән. Голштин токымлы беренче 408 сыер Даниядән Алабуга районына июль аенда китерелгән. "Мир"га инвестиция кертемнәренең гомуми күләме 620 млн.сум тәшкил иткән. Район башлыгы Рөстәм Нуриев комбинат төзелеше төбәкнең инвестицион потенциалы һәм авыл хуҗалыгы үсешенә ярдәм итәчәк дип саный[48][49][50].

Алабуга Татарстанның әйдәп баручы туристлык юнәлешләренең берсе булып тора: 2018 елда шәһәрдә 500 меңнән күбрәк турист килә, 2019 елда ул Казан һәм Свияжсктан соң республикага килүчеләр арасында өченче урында[45][51].

Инвестицион потенциал[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Төп мәкалә: Алабуга (махсус икътисади зона)

Алабуга районы Татарстанның иң эре һәм перспективалы сәнәгать төбәкләре унлыгына керә: гыйнвар-сентябрь айлары өчен социаль-икътисади үсеш рейтингында ул сигезенче урында. Дәүләт статистикасы федераль хезмәтенең Татарстан Республикасы буенча хисабы нигезендә, 2019 елда районның төп капиталына инвестицияләр 15 млрд сум чамасы тәшкил иткән, ягъни Татарстанда инвестицияләрнең гомуми күләменнән 4,2 %[52]. 2020 елның беренче яртыеллыгында район бюджет акчаларын исәпкә алмыйча, төп капиталга 5,6 млрд инвестицияләр җәлеп иткән. Иң күп акча машиналар һәм җиһазларга, биналарга һәм интеллектуаль милек объектларына юнәлдерелгән. Шул ук вакыт эчендә Алабуга районының шәһәр округларында 32 мең кв. метрдан артык торак файдалануга тапшырылган, узган ел белән чагыштырганда 12 мең м² га күбрәк[53].

Район икътисадын үстерүгә «Алабуга» махсус икътисади зонасы зур өлеш кертә, ул Россиядә сәнәгать-җитештерү тибындагы иң зур һәм уңышлы махсус икътисади зона булып тора. 4 мең гектарга якын мәйданлы махсус икътисади зона 2005 елда төбәк икътисадын үстерү һәм инвестицияләр җәлеп итү өчен ачылган. «Алабуга» территориясендә өч индустриаль парк, офис үзәге, Корпоратив университет эшли, кирәкле инженер һәм социаль инфраструктура төзелгән. 2020 елга Алабуга белән 57 резидент-ширкәт (33 эшләп килә торган предприятие) хезмәттәшлек итә, алар арасында Ford, Rockwool, Armstrong, Kastamonu, Hayat, Air Liquide, Şişecam һәм башкалар бар. 2020 елда резидентларга кертелгән инвестицияләрнең гомуми күләме - 175 млрд сум. Махсус икътисади зона шартлары арасында-салым һәм таможня ташламалары, арендага түбән бәяләр, М7 федераль трассасының якынлыгы якын елларда махсус икътисади зона җитәкчелеге ике тапкыр күбрәк резидентлар җәлеп итәргә һәм кече һәм урта эшмәкәрлек өчен уңай шартлар тудырырга планлаштыра[2][3].

Транспорт[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Алабуга районы Кама аша авто һәм тимер юл кичүләре янында Яр Чаллы агломерациясе зонасында урнашкан. Махсус икътисади зона һәм үсеш алган сәнәгать секторы төбәктә юл челтәрен үстерүгә ярдәм итә. Район территориясе буенча М-7 (Идел) федераль әһәмияттәге «Мәскәү — Казан — Уфа» һәм М-7 «Алабуга — Ижевск — Пермь» автомобиль юллары, «Яр Чаллы — Менделеевск» төбәк трассалары һәм М-7, Алабуга һәм махсус икътисади зона арасында керү юллары уза. Район үзәге Казаннан - 215 км, Яр Чаллыдан 26 км ераклыкта урнашкан.

Районның көньяк-көнчыгышында «Әгерҗе — Яр Чаллы — Акбаш» тимер юл линиясе уза, төньяк-көнбатышта «Алабуга» махсус икътисади зонасы тармагы уза. Административ үзәктән ерак түгел Тракторная (ст.), Каенкай (ст.) тимер юл тукталышлары урнашкан. Кама һәм Нократ елгалары буенча суднолар йөреше үсеш алган; якындагы пристаньнар Алабугада һәм Танай авылы янында.

Социаль өлкә

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Алабуга муниципаль районында амбулатор ярдәмне Алабуга үзәк район хастаханәсе, шәһәр хастаханәсе һәм Алабуга туберкулезга каршы диспансер күрсәтә. Үзәк район хастаханәсендә 35 белгечлек буенча табиблар эшли: стационар, бала тудыру бүлеге, балалар поликлиникасы, травмпункт, дерматолог-венерология, наркология, авыл медицина учреждениеләре, 23 фельдшер-акушерлык пункты һәм 3 сәламәтлек саклау пункты һәм башка бүлекләр[54].

Алабугада һәм тирә-юньдә 255 спорт корылмасы, шул исәптән ике стадион, боз сарае, йөздән артык спорт залы, җиңел атлетика манежы, чаңгы базасы һәм шугалак бар[6].

Алабуга районында белем бирү эшчәнлеген 23 гомуми белем бирү мәктәбе, 45 мәктәпкәчә яшьтәге балалар өчен учреждение һәм дүрт урта махсус уку йорты башкара. Алабугада Казан федераль университеты филиалы ачылган. 2020 елның гыйнварында район үзәгендә региональ мәгарифне үстерү темасына киңәшмә уза[6].

Төбәктә 28 мәдәни-ял итү тибындагы учреждение һәм 26 китапханә эшли, шулай ук «Яңа Кама», «Алабуга нуры» («Луч Алабуга») газеталары рус һәм татар телләрендә нәшер ителә. Районның иң зур мәдәният учреждениесе булган Алабуга дәүләт тарих-архитектура һәм сәнгать музей-тыюлыгы, 131 га мәйданлы музей-тыюлык территориясендә 184 мәдәни һәм тарихи мирас объекты, шул исәптән 6 федераль һәм 106 республика әһәмиятендәге объект урнашкан. Аның составына шәһәр тарихы музее, И. И. Шишкин мемориаль музей-йорты керә. Марина Цветаева әдәби музее, Владимир Бехтерев исемендәге өяз медицинасы музее, заманча этносәнгать музее һәм башка бүлекчәләр һәм учреждениеләр бар. 2008 елдан тыюлыкта ел саен бу урыннар өчен традицион Спас ярминкәсе үткәрелә[6][55].

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ 1 2 История Елабуги, 2020
  2. ↑ 1 2 ОЭЗ «Алабуга» и «Иннополис» стали наиболее эффективными в России. Татар-Информ (9 июль 2020). Мөрәҗәгать итү датасы: 2020–11-27.
  3. ↑ 1 2 Марина Чернышева. Зона особой экономики. Коммерсант (6 июль 2015). Мөрәҗәгать итү датасы: 27 ноябрь 2020.
  4. ↑ Министр экологии и природных ресурсов РТ посетил ОЭЗ «Алабуга». Звезда Поволжья (25 август 2020). Мөрәҗәгать итү датасы: 27 ноябрь 2020.
  5. ↑ Махмудов Р. Экология в Елабуге. Звезда Поволжья (29 август 2016). Мөрәҗәгать итү датасы: 27 ноябрь 2020.
  6. ↑ 1 2 3 4 5 Елабужский район. TatCenter. Мөрәҗәгать итү датасы: 27 ноябрь 2020.
  7. ↑ Герб Елабужского района. Геральдика.ру (8 август 2006). Мөрәҗәгать итү датасы: 28 ноябрь 2020.
  8. ↑ Флаг Елабужского района. Геральдика.ру (23 сентябрь 2007). Мөрәҗәгать итү датасы: 28 ноябрь 2020.
  9. ↑ Иван Васильевич Шишкин. История города Елабуга. Елабуга в фотографиях. Мөрәҗәгать итү датасы: 27 ноябрь 2020.
  10. ↑ Елабужский район. Tatarica. Мөрәҗәгать итү датасы: 27 ноябрь 2020.
  11. ↑ https://web.archive.org/web/20120203125040/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls.
  12. ↑ https://web.archive.org/web/20040404104249/http://www.tatstat.ru/statnas.asp.
  13. ↑ https://web.archive.org/web/20040705160118/http://www.tatstat.ru/statnas.asp.
  14. ↑ https://web.archive.org/web/20101129055808/http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act.
  15. ↑ https://web.archive.org/web/20101129055829/http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act.
  16. ↑ https://web.archive.org/web/20101129055849/http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act.
  17. ↑ http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst92/DBInet.cgi?pl=8112027.
  18. ↑ http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst92/DBInet.cgi?pl=8112027.
  19. ↑ http://www.tatstat.ru/VPN2010/20101/%D0%A2%D0%BE%D0%BC1-%D0%BD%D0%BE%D0%B2.zip.
  20. ↑ https://web.archive.org/web/20150924113335/http://www.tatstat.ru/VPN2010/DocLib8/%D0%9E%D1%86%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D0%B0%20%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%8F%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F%20%D0%BD%D0%B0%201%20%D1%8F%D0%BD%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%8F%202011%D0%B3.pdf.
  21. ↑ https://web.archive.org/web/20130516092833/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar.
  22. ↑ https://web.archive.org/web/20131012013314/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar.
  23. ↑ https://web.archive.org/web/20140810010825/http://tatstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/tatstat/resources/a34a46804f041c26ae6abe22524f7e0f/%D0%9C%D0%9E%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB2014.pdf.
  24. ↑ https://web.archive.org/web/20150923180801/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar.
  25. ↑ http://web.archive.org/web/20210508043701/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar.
  26. ↑ http://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar.
  27. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar.
  28. ↑ http://tatstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/tatstat/resources/64ec280049620f14a900ff3fbd401489/МОчисл2019.pdf.
  29. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx.
  30. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Bul_MO_2023.xlsx.
  31. ↑ Всероссийская перепись населения 2002 года. Том. 1, таблица 4. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населённых пунктов - райцентров и сельских населённых пунктов с населением 3 тысячи и более. Архивировано 3 февраль 2012 года.
  32. ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2005 год. Мөрәҗәгать итү датасы: 29 март 2015. Архивировано 29 март 2015 года.
  33. ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2006 год. Мөрәҗәгать итү датасы: 29 март 2015. Архивировано 29 март 2015 года.
  34. ↑ Административно-территориальное деление (АТД) за 2007 год. Мөрәҗәгать итү датасы: 29 март 2015. Архивировано 29 март 2015 года.
  35. ↑ 1 2 Республика Татарстан. База данных показателей муниципальных образований на 1 января 2008-2014 годов
  36. ↑ Численность и размещение населения республики Татарстан. Итоги всероссийской переписи населения 2010 года
  37. ↑ Оценка численности постоянного населения Республики Татарстан на 1 января 2011 года. Мөрәҗәгать итү датасы: 4 апрель 2015. Архивировано 4 апрель 2015 года.
  38. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям. Таблица 35. Оценка численности постоянного населения на 1 января 2012 года. Мөрәҗәгать итү датасы: 31 май 2014. Архивировано 31 май 2014 года.
  39. ↑ Численность населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2013 года. — М.: Федеральная служба государственной статистики Росстат, 2013. — 528 с. (Табл. 33. Численность населения городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений, городских населённых пунктов, сельских населённых пунктов). Мөрәҗәгать итү датасы: 16 ноябрь 2013. Архивировано 16 ноябрь 2013 года.
  40. ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2014 года. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан. Казань, 2014. Мөрәҗәгать итү датасы: 12 апрель 2014. Архивировано 12 апрель 2014 года.
  41. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 Численность населения муниципальных образований Республики Татарстан на начало 2015 года. Мөрәҗәгать итү датасы: 17 апрель 2015. Архивировано 17 апрель 2015 года.
  42. ↑ Михаил Бирин. Иван Шишкин: лесной царь из Елабуги. Бизнес ONLINE (29 гыйнвар 2017). Мөрәҗәгать итү датасы: 27 ноябрь 2020.
  43. ↑ Людмила Пахомова. Город купцов и меценатов. Елабужский государственный историко-архитектурный и художественный музей-заповедник (20 февраль 2011). Мөрәҗәгать итү датасы: 27 ноябрь 2020.
  44. ↑ Так начиналась «Прикамнефть». Информагенство “Девон” (15 октябрь 2020). Мөрәҗәгать итү датасы: 27 ноябрь 2020.
  45. ↑ 1 2 Алексей Угаров. Песошин: Наличие такого партнера, как «Алабуга», дает широкие возможности Елабужскому району. Татар-информ (7 февраль 2019). Мөрәҗәгать итү датасы: 27 ноябрь 2020.
  46. ↑ Аналитические материалы “Информация, характеризующая уровень жизни населения”. ГБУ “Центр экономических и социальных исследований Республики Татарстан при кабинете Министров Республики Татарстан” (1 июль 2020). Мөрәҗәгать итү датасы: 28 ноябрь 2020.(үле сылтама)
  47. ↑ В Татарстане средняя зарплата в 2019 году увеличилась до 36,5 тыс. рублей. РБК (28 гыйнвар 2020). Мөрәҗәгать итү датасы: 27 ноябрь 2020.
  48. ↑ Сергей Афанасьев. «Елабужский парадокс»: реальная безработица или хроническое тунеядство? Реальное время (2 июль 2020). Мөрәҗәгать итү датасы: 28 ноябрь 2020.
  49. ↑ Елабужский район посетил министр сельского хозяйства и продовольствия. Елабуга 24 (28 июль 2020). Мөрәҗәгать итү датасы: 27 ноябрь 2020. Архивировано 3 декабрь 2020 года.
  50. ↑ Марина Сельскова. Молочная река – из Дании в Елабугу. Газета Республика Татарстан (4 август 2020). Мөрәҗәгать итү датасы: 27 ноябрь 2020.
  51. ↑ Марина Сельскова. Двадцать задач для Елабуги. Газета Республика Татарстан (28 февраль 2020). Мөрәҗәгать итү датасы: 27 ноябрь 2020.
  52. ↑ Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2019). Мөрәҗәгать итү датасы: 27 ноябрь 2020.
  53. ↑ Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной Службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). Мөрәҗәгать итү датасы: 25 ноябрь 2020.
  54. ↑ ГАУЗ “Елабужская ЦРБ”. Портал здравоохранения Республика Татарстан. Мөрәҗәгать итү датасы: 27 ноябрь 2020.
  55. ↑ Елабужский государственный историко-архитектурный и художественный музей-заповедник. Музеи России (17 июль 2019). Мөрәҗәгать итү датасы: 27 ноябрь 2020.

Әдәбият

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  • Зиганшин И. И., Иванов Д. В., Томаева И. Ф. Экологический гид по зелёным уголкам Республики Татарстан. — Казань: Фолиант, 2015.
  • Корепанов К. И. История и культура населения Елабужского края в раннеананьинскую эпоху /VIII-VI века до н. э./. — Елабуга: Издательство Елабужского государственного историко-архитектурного и художественного музея-заповедника, 1991.
  • Поспелов Е. М. Географические названия мира. Топонимический словарь. — М.: Русские словари, Астрель, АСТ, 2002.
  • Рубцов В. А., Байбаков Э. И., Биктимиров Н. М., Габдрахманов Н. К., Булатова Г. Н. Туризм в малых исторических городах Республики Татарстан как фактор сбалансированного развития. — Казань: Отечество, 2016.
  • Руденко Г. Р. (отв. ред.). История Елабуги. Интерактивное учебное пособие для учащихся 7 классов общеобразовательных учреждений. — Елабуга: Елабужский государственный историко-архитектурный и художественный музей-заповедник, 2020.
  • Татарский энциклопедический словарь. — Казань: Институт Татарской энциклопедии АН РТ, 1999.

Сылтамалар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Чыганак — https://tt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Алабуга_районы&oldid=9842600