Татарстан

РУВИКИ — интернет-энциклопедия мәгълүматы
Татарстан
БайракИлтамга
Flag of Tatarstan.svgCoat of arms of Tatarstan.svg
Монда җирләнгәннәр төркеме Төркем:Татарстанда җирләнгәннәр[d]
КЛАДР коды 1600000000000
Кулланылган тел татар теле
Хөкүмәт башлыгы Алексей Песошин[1][2]
SEO_description Татарстан — территориальное устройство, история и география, расположение на карте, население. Информация об административной единице — РУВИКИ
Мәйдан
  • 67 847
Дәүләт башлыгы вазифасы Татарстан Республикасы Рәисе
Рәсми тел рус теле и татар теле
Һәйкәлләр исемлеге Татарстан мәдәни мирас объектлары исемлеге[d]
Сурәт
Феноменның икътисады Татарстан икътисады
Харита сурәте
Ил башлыгы Рөстәм Миңнеханов
Бүләкләр
Халыклар Дуслыгы ордены
Алыштырган Татарстан АССР
Акча берәмлеге
Хөкүмәт башлыгы вазифасы Prime Minister of Tatarstan[d]
Рәсми веб-сайт

tatarstan.ru(рус.)

Рәсми исем рус. Татарская Советская Социалистическая Республика
Татарстан
Халык саны
Гимн Татарстан Республикасы Дәүләт һимны
Номер тамгасы коды 16 и 116
Кыскача исем Татарская ССР
Административ-территориаль берәмлек Россия[4]
Башкала Казан
Объектның күренешләре өчен төркем Category:Views of Tatarstan[d]
Социаль медиаларда күзәтүчеләре 7470 ± 9
Нигезләнү датасы 30 август 1990
Шәрәфле ватандашлар төркеме Төркем:Татарстанның мактаулы ватандашлары
Сәгать поясы MSD и Европа/Мәскәү[d][5]
Дәүләт
Нәрсә белән чиктәш Чуашстан, Мари Иле, Киров өлкәсе, Удмуртия, Башкортстан, Ырынбур өлкәсе, Самар өлкәсе и Сембер өлкәсе
Дөнья кисәге Европа
Геомәгълүматлар Data:Russia/Tatarstan.map
SEO_title Татарстан — расположение на карте, население, история — РУВИКИ
Логотип РУВИКИ.Медиа Татарстан РУВИКИ.Медиада

Татарстан Республикасы (Татарстан, Татарстан Җөмһүрияте, рус. Республика Татарстан) — Россия Федерациясе белән берләшкән һәм Россия Федерациясе субъекты булган демократик хокукый дәүләт, Татарстан Конституциясе, Россия Федерациясе һәм Татарстан арасындагы махсус шартнамә нигезендә Россия Федерациясе белән берләшкән республика.[6] Татарстан Россиянең Идел буе федераль бүлгесенә керә. Республика башкаласыКазан шәһәре.


« Татарстан Республикасы суверенитеты, Россия Федерациясе карамагындагы мәсьәләләрдән һәм Россия Федерациясе белән Татарстан Республикасының уртак карамагындагы мәсьәләләр буенча Россия Федерациясе вәкаләтләреннән тыш, дәүләт хакимиятенең (канун чыгару, башкарма һәм суд) бөтен тулылыгына ия булуда чагыла һәм Татарстан Республикасының аерылгысыз хасияте була.
»

Россиядә икътисадый яктан иң көчле төбәкләрнең берсе. 1920 елның 27 маенда төзелгән (ТАССР).

Татарстан Россиянең Европа өлеше үзәгендә, ике елга — Идел һәм Кама кушылган урында урнашкан. Аның халкы 3 миллионга якын кешене тәшкил итә. Уртача-континенталь климат, җылы, кайвакыт эссе җәй һәм уртача кыш. Татарстанның төп байлыгы — нефть. Бездә 2 дәүләт теле: рус һәм татар теле. Казанда иң матур соборларның берсе — Изге Павел Соборы. Истәлекле урыннар арасында: Мәдәният һәм ял паркы, Казан Кремле һәм Казан университеты, Татар Драматик театры һәм Казан елга порты.

Географик мәгълүмат

Төп мәкалә: Татарстан географиясе

Татарстан Россия Федерациясе үзәгендә, Көнчыгыш Европа тигезлегендә, ике зур елга — Идел һәм Чулман очрашкан урында урнашкан. Казан Мәскәүдән 797 км ераклыгында урнашкан.

Республика территориясе озынлыгы — төньяктан көньякка 290 км һәм көнбатыштан көнчыгышка 460 км. Татарстан чит ил дәүләтләре белән чиктәш түгел.

Татарстан территориясе — урманлы җирдә яткан тигезлек. Республика көньяк-көнчыгышында калкулыклар бар. Территориянең 90 % диңгез биеклегенән 200 метрдан югарырак.

Татарстан территориясенең 16 % урманнар белән капланган. Фаунасында 500 дән артык хайван төре бар.

Рельеф

Татарстан Көнчыгыш Европа тигезлегенең көнчыгыш өлешенә урнашкан һәм аның төп үзенчәлекләренә ия. Гомумән, Татарстанның җир өсте төзелеше дулкын-сыман тигезлектән гыйбарәт. Аның уртача биеклеге диңгез өстеннән 170 м га, ә аерым урыннары 300–350 м га җитә. Күбесенчә, биеклеге 100 м дан узмаган түбәнлекләрдән тора.

Көнчыгыш Европа тигезлеге Иделдән алып көнчыгышка, Урал тауларына таба күтәрелә бара. Татарстанның җир өсте өчен дә бу үзенчәлек хас: аның иң түбән урыннары — Идел аръягының көнбатышына, ә иң биек җирләре көнчыгышына таба урнашкан. Биредә, республиканың көньяк-көнчыгышында, Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгы ята.

Республиканың көньяк-көнбатыш өлешенә 200–250 м биеклегендәге Идел буе калкулыгы тармаклары кергән. Иделнең төп уңъяк ярының биек һәм текә булуы шушы калкулыкның Иделгә якын ук килеп җитүе һәм аның Идел суы агымы тәэсирендә җимерелүе белән аңлатыла.

Шулай итеп, Татарстанның җир өсте урта өлешендә — түбәнлекләрдән (Идел аръягы түбәнлеге), ә кырый өлешләре калкулыклардан (Бөгелмә, Идел буе һ.б. калкулыклар) торуы белән аерыла. Бу үзенчәлек аның геологик төзелешенә бәйле.

Климат

Республикада уртача-континенталь климат, җәй көне җылы һәм уртача салкын кыш белән аерылып тора. Елның иң җылы ае — июль (+18…+20 °C), иң салкыны — гыйнвар (−13…−14 °C). Температураның абсолют минимумы −44…−48 °C (Казанда −46,8 °C). Иң югары температура +37…+42 °C. Абсолют еллык температура (амплитуда) 80–90 °C ка җитә.

Татарстан чикләрендә климат аермалары юк. Ел дәвамында Кояш балкышы сәгатьләренең саны 1763 тән 2066 га кадәр (Минзәлә) тәшкил итә. Иң кояшлы чор — апрельдән август аена кадәр. Ел эчендә кояш радиациясе якынча 3900 МЖж/м² тәшкил итә.

Уртача еллык температура якынча 2–3,1 °C тәшкил итә.

Уртача тәүлеклек температураның 0 °C аша тотрыклы күчүе апрель башында һәм октябрь азагында була. Температура 0 градустан югары — 198–209 көн, 0 градустан түбән — 156–157 көн.

Уртача еллык явым-төшем күләме 460–540 мм тәшкил итә. Иң күп явым-төшем июль аена (51–65 мм), минимум — февраль аена (21–27 мм) туры килә. Барыннан да бигрәк, Чулман аръягында һәм Идел алдында явым-төшемнәр күзәтелә. Вегетация чоры 170 тәүлек чамасы тәшкил итә.

Кар катламы ноябрь уртасыннан соң барлыкка килә, ул апрельнең беренче яртысында барлыкка килә. Кар катламының ятуы елына 140–150 көн тәшкил итә, уртача калынлыгы 35–45 см.

Чиктәшлек

Як Россия субъекты
Төньяк-көнбатыш Мари Ил (Волжск, Мари-Төрек, Морки районнары)
Төньяк Киров өлкәсе (Нократ Аланы, Малмыж районнары)
Төньяк-көнчыгыш Удмуртия (Кизнәр, Алнаш, Грах, Можга, Кече Пурга, Кыяс, Каракүл районнары)
Көнчыгыш Башкортстан (Кызыл Кама, Илеш, Бакалы, Шаран, Туймазы, Ярмәкәй районнары)
Көньяк-көнчыгыш Северное районы)
Көньяк Самара өлкәсе (Келәүле, Шонталы, Чаллыбаш, Кошки районнары)
Көньяк-көнбатыш Ульяновск, Чынлы, Майна, Сыры районнары)
Көнбатыш Чуашия (Шомырша, Батыр, Ялчык, Комсомол, Янтык, Ормар, Кузлаука районнары)

Файдалы казылмалар

Нефть

Республиканың иң зур байлыгы — нефть. Тулаем запас зурлыгы 1 млрд тонна исәпләнә. Татарстанда 127 урында нефть булуы билгеле, алар үз эченә 3 меңнән артык ятманы кертә. Лениногорск районында урнашкан Ромашкино нефть чыганагы — Россиядә иң зур чыганклардан берсе; шулай ук Яңа Елхау һәм Савызбаш эре чыганаклары, уртача Баулы чыганагы бар.[7] Нефть белән бергә иярчен газ да чыгарыла — нефтьнең бер тоннага якынча 40 м³. Берничә кечкенә табигый газ һәм газ конденсаты чыганаклары булуы мәгълүм.

Күмер

Татарстан территориясендә 108 күмер ятма эзләп табылган. Шуның белән бергә, сәнәгый күләмнәрдә Чулман күмер бассейнының Көньяк Татар, Мәләкәс һәм Төньяк Татар районнарга бәйләнгән күмер ятмаларны гына кулланып була. Күмерләр ятмаларының тирәнлеге — 900–1200 м.

Башка файдалы казылмалар

Республика җирастында известьташ, доломитлар, төзелеш комы, кирпеч балчыклары, төзелеш ташы, гипс, ком-гравий катнашмасы, торф, шулай ук перспективлы нефть битумы, көрән һәм таш күмер, яңа торган сланец, цеолитлар, бакыр һәм бокситларның сәнәгый запаслары бар. Цеолитлы (руда булмаган казылмаларының якынча 50 % өлеше), карбонатлы (як. 20 %), балчыклы (як. 30 %) токымнар, ком-гравий катнашмасы (7,7 %), комнар (5,4 %), гипслар (1,7 %) аеруча мөгимнәрдән саналалар. 0,1 % өлешне фосфоритлар, тимероксидлы пигментлар һәм битумлы токымнар биләп торалар.

Су ресурслары

Иң эре елгалар — Идел (республика территориясе буенча 177 км ага), Чулман (380 км) һәм аның кушлыдыклары — Нократ (60 км) һәм Агыйдел (50 км), алар гомум агып төшкән су микъдарының 97,5 % өлешне тәшкил итәләр. Алардан башка, республика территориясе буенча якынча 500 озынлыгы 10 км-дан артык кече елган һәм күпсанлы чишмәләр ага. Су ресурсларының зур өлеше Куйбышев һәм Түбән Кама суаклагычларында тупланган. Республика территориясендә 8 меңнән артык күл һәм 7 меңнән артык сазлык бар. Көнчыгыш Кама аръягының төньяк өлеше — Кама-Агыйдел уйсулыгында сазлыклар аеруча күп.

Татарстанның иң эре су объектлары — республиканы төрле максатларда кирәкле су ресурслары белән тәэмин итә торган 4 сусаклагыч.

Җир асты сулары

2005 елдагы хәле буенча, Татарстанда 29 җирасты тозсыз су чыганагы эзләп табылган, запаслары — 1 млн м³/тәүлек, шул исәптә сәнәгый үзләштерү өчен якынча өчтән бер өлеше әзерләнгән.

Минераль җирасты сулары запаслары да күп. 2004 елдагы хәле буенча, минераль җирасты сулары запаслары 3,293 мең м³/тәүлек санны тәшкил итәләр.

Саклана торган табигый территорияләр

2009 елдагы хәле буенча, Татарстанның табигый-тыюлык фонды үз эченә 154 аеруча сакланган табигать урынны кертә, шул исәптә:

Тарих

Төп мәкалә: Татарстан тарихы
Казан меңеллыгына чыккан Россия банкының истәлекле тәңкәсе

Беренче торак урыннар тарихы безнең эрага кадәр VIII гасырга барып тоташа. Соңрак, IXXIII гасырларда бу җирләрдә Болгар дәүләте урнашкан булган. XIII гасырда ул монголлар тарафыннан җимерелә, һәм, Чыңгызхан империясенең таркалуыннан соң, Җучи олысы составына кертелгән.

Мәскәү патшалыгы составына кертелә.

Россия составында Казанны Казан патшалыгы, ә аннан соң Казан губернасы дип атаганнар. Территория үзидарәсез булган — губерна башында император тарафыннан тәгаенләнгән губернатор торган.

АТССР оештыру турындагы декрет кабул ителә, ул РСФСР составына керде.

Татарстан Республикасы

Халык

Төп мәкалә: Татарстан халкы
Халык 1926 ел[9] 1939 ел[10] 1959 ел[11] 1970 ел[12] 1979 ел[13] 1989 ел[14] 2002 ел[15] 2010 ел[16]
исәбе % исәбе % исәбе % исәбе % исәбе % исәбе % исәбе % исәбе %
татарлар 1 164 342 48,7 1 421 514 48,8 1 345 195 47,2 1 536 430 49,1 1 641 603 47,6 1 765 404 48,5 2 000 116 52,9 2 012 571 53,2
шул исәптә керәшеннәр[17] 99 041 3,8 - - - - - 18 760 29 962
руслар 1 118 834 43,1 1 250 667 42,9 1 252 413 43,9 1 328 738 42,4 1 516 023 44,0 1 575 361 43,3 1 492 602 39,5 1 501 369 39,7
чуашлар 127 330 4,9 138 935 4,8 143 552 5,0 153 496 4,9 147 088 4,3 134 221 3,7 126 532 3,3 116 252 3,1
удмуртлар 23 873 25 932 22 657 24 533 25 330 24 796 24 207 23 454
мордва 35 084 1,4 35 759 1,2 32 932 1,2 30 963 29 905 28 859 23 702 19 156
марилар 13 130 13 979 13 979 15 643 16 842 19 446 18 787 18 848
украиннар 13 087 16 099 16 868 28 577 32 822 24 016 18 241
башкортлар 9256 19 106 14 911 13 726

Татарстан халкының 83,23% Татарстанда туган (2002); Татарстан халкының 1,55% Башкортстаннан, 1,24% Үзбәкстаннан, 0,9% Казакъстаннан, 0,74% Украинадан, 0,74% Пермь өлкәсеннән, 0,65% Самара өлкәсеннән күчеп килгәннәр.

Татарстанга күчеп килгән 628 мең кешедән нибары 34,8% (218 мең кеше) гына татарлар; 47,8% — руслар, 2,9% — украиннар, 2,8% — украиннар, 1,8% — башкортлар, 1,3% — әзәрбайҗаннар.[18]

Телләр

Татарстан Республикасында дәүләт телләре — тигез хокуклы татар һәм рус телләре. Моның турында Татарстан Конституциясендә һәм Татарстан телләре турындагы канунда әйтелгән.

Дин

Татарстан территориясендә 1000-нән артык дини берләшмә теркәлгән. Татарстанның ике төп дине — ислам һәм христианлык.

Ислам инде Идел буе Болгарстанында 922 елда кабул ителгән.

Торак пунктлар

Казан
Казан
Яр Чаллы
Яр Чаллы

Түбән Чулман
Әлмәт
Әлмәт

Урын Шәһәр Русча исеме Халык саны

Бөгелмә
Бөгелмә
Алабуга
Алабуга
Баулы
Баулы
Менделеевск
Менделеевск

1 Казан Казань 1 143 546
2 Яр Чаллы Набережные Челны 513 242
3 Түбән Чулман Нижнекамск 234 108
4 Әлмәт Альметьевск 146 309
5 Яшел Үзән Зеленодольск 97 651
6 Бөгелмә Бугульма 89 144
7 Алабуга Елабуга 70 750
8 Лениногорск Лениногорск 64 145
9 Чистай Чистополь 60 703
10 Зәй Заинск 41 798
11 Азнакай Азнакаево 34 859
12 Нурлат Нурлат 32 600
13 Баулы Бавлы 22 109
14 Менделеевск Менделеевск 22 075
15 Буа Буинск 20 342
16 Әгерҗе Агрыз 19 299
17 Арча Арск 18 114
18 Васильево Васильево 16 957
19 Кукмара Кукмор 16 917
20 Минзәлә Мензелинск 16 474
[19]


Татарстан — Россиядә бердәнбер ике миллионлы агломерациягә (бер үзәкле Казан һәм күпүзәкле Чаллы (Түбән Кама) агомерацияләре) ия булган төбәк. Республикадә шулай ук ярым миллионлы Әлмәт (Көньяк Татарстан) агломерациясе бар.

Татарстан ике иярчен шәһәр — 155-мең Иннополис фән шәһәре һәм 100-меңле Салават Күпере, — төзелеше алып барыла. Шулай 40-меңле Смарт-сити һәм 157-меңле Яшел Үзән иярчен шәһәрләрне булдыру планда тотыла.

Мәдәният

Тарихи һәм җәгърафи факторлары буенча Татарстан күптән ике зур цивилизация һәм мәдәният арасында яши: көнчыгыш һәм көнбатыш. Шушы фактор Татарстанның бай мәдәниятын билгели.

Мәдәни мирасны саклау һәм популярлаштыру эшенең иң күркәм үрнәге — Казан Кремле. Шулай итеп, Казанның 1000-еллыгын билгеләү Татарстанның мәдәни үсешен, дини һәм милли толерантлык идеяләрен билгеләделәр. Хәзергә Татарстанда 3 ЮНЕСКО Бөтендөнья мәдәни мирас объектлары бар: Казан Кремле (2000 елдан сон), Болгар археология комплексы (2014 елдан сон), Свияжск шәһәр утравының Успение соборы (2017 елдан сон).[20]

Татарстанда 825 гәҗит-журналлар чыга. Шул исәптә шәһәр һәм район гәҗитләре, Алар рус, татар, удмурт һәм чуаш телләрендә чыгалар. Республикада 100-дән артык милләт вәкилләре яши, 37 милли-мәдәни оешманы берләштергән Татарстан халыклары Ассамблеясы эшли.

Фән һәм мәгариф

Татарстан — көчле фән һәм мәгариф потенциаллы төбәк. Мәгарифтә 170 000 кеше мәшгуль. Урта 11 еллы белем алу мәҗбүри һәм бушлай. Гомумән, Татарстанда 2434 белем бирү учреждениясе бар, барлыгы якынча 600 000 укучы укый.

Иң популяр университетлар:

Административ-территориаль бүленеш

Җөмһүрият территориясе 43 административ районга бүленә. Аларның үзәкләре булып республика карамагындагы — 14, районнар карамагындагы 8 шәһәр, шәһәр тибындагы 8 поселок һәм 16 авыл тора (8-нче кушымтаны һәм 127-нче биттәге картаны карагыз).

Җөмһүрият карамагындагы шәһәрләр, район үзәкләре булып торсалар да, районнар составына кермиләр, алар турыдан-туры җөмһүрият хакимияте тарафыннан идарә ителәләр һәм мөстәкыйль административ берәмлекне тәшкил итәләр. Алардан башка ике шәһәр — Казан һәм Чаллы — шәһәр районнарына бүленәләр.

Икътисад

Татарстан — икътисади һәм фәнни-техник потенциалы зур булган индустриаль-аграр респ-ка: нефть, химия, нефть химиясе, электр энергетикасы, машиналар төзү, җиңел һәм азык-төлек сәнәгате, заманча а.х. алга киткән.

Татарстан 6 икътисади районга бүленә: Чулман алды, Төньяк-көнчыгыш Чулман буе, Көнбатыш Чулман аръягы, Көньяк-көнчыгыш Чулман аръягы.

Транспорт

Җөмһүрият нык үскән транспорт челтәренә ия. Аның нигезен авиасызыклар, тимер юллар һәм дүрт көймә йөрешле (Идел, Чулман, Нократ, Агыйдел) елга тәшкил итә.

Россиянең иң эре транспорт системалары кисешкән ноктада урнашкан, Татарстан аша Уралның, Себернең, Ерак Көнчыгышның Үзәк Россия һәм кайбер БДБ илләре белән элемтә тормышка ашырыла.

Тимер юл транспорты

Татарстанда тимер юл транспортының үсә башлавы Мәскәү-Казан тимер юлын төзү белән бәйле; 1893 елда Зөя — Мәскәү, ә 1894 елда Казан — Яшел Үзән хәрәкәте ачылган. 1924 елдан Казан — Свердловск тимер юл сызыгы файдалануга тапшырылган. Татарстан территориясендәге баш магистральләр: төньяк (Түбән Карамалы, Яшел Үзән, Казан, Әгерҗе аша үтә), көньяк (Нурлат, Бөгелмә һәм Ютазы аша үтә). Көнчыгышта бу ике магистральне Әгерҗе — Акбаш тимер юлы тоташтыра.

Тышкы икътисади элемтәләр

Россия төбәкләрнең күпчелеге кебек үк, Татарстанның дөньяның күп илләре белән туры икътисади элемтәләр бар, илләрнең кайберәүләрдә Татарстанның тышкы икътисади вәкиллекләре ачылган.

Дәүләт төзелеше

Россия дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турындагы Шартнамә

Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турындагы Шартнамәне аслау хакында Федераль канун Дәүләт Думасы тарафыннан 2007 елның 4 июлендә кабул ителде Федерация Советы тарафыннан 2007 елның 11 июлендә хупланды[21].

Конституция

Җөмһүриятның төп кануны — Татарстан Җөмһүрияте Конституциясе. Конституция буенча, Татарстан — демократик хокукый дәүләт. Әгәр Татарстан карамагындагы мәсьәләләре буенча чыгарылган федераль канун һәм Татарстанның хокукый актларына каршы килсә, Татарстанның хокукый акты гамәлдә кала.

Президент

Татарстан Җөмһүриятеның дәүләт башлыгы, иң югары урындагы заты — Татарстан Җөмһүрияте Президенты[22].

2010 елның 25 мартында Рөстәм Миңнеханов ант китергәннән соң Татарстан Президенты вазыйфаларын үтәүгә кереште[23][24].

Канунбирү хакимияте

Дәүләт Киңәше бинасы

Татарстан Җөмһүрияте Дәүләт Советы — Татарстан парламенты, дәүләт хакимиятенең иң югары вәкилле, канунбирү һәм тикшерүче органы. 100 кәнәфидән тора.

2004 елның 26 мартыннан бу вазифаны Фәрит Мөхәммәтшин үтә.

Башкаручы хакимият

Министрлар Кабинеты бинасы

Министрлар Кабинеты — югары башкарма органы, премьер-министр тарафыннан идарә ителә. 2010 елның 22 апреленнән бу вазифасын Илдар Халиков үтә.

Дәүләт гимны

Татарстан Җөмһүрияте Дәүләт гимны 1992 елда кабул ителгән. Җөмһүриятнең Дәүләт гимны авторы — бөек татар композиторы Рөстәм Яхин. Дәүләт гимнын куллану кагыйдәләре «Татарстан Җөмһүрият дәүләт символлары» канунында күрсәтелгән.

Татарстан гимнының сүзләре:

Татарча сүзләре:

Мәңге яшә, газиз Ватаныбыз,
Халкым тели изге теләкләр!
Гомерлеккә якын туган булып
Яши бездә төрле милләтләр.
Күп гасырлар кичкән чал тарихлы
Данлы илем, үзең бер дастан!
Синдә генә безнең язмышыбыз,
Республикам минем, Татарстан!

Русча сүзләре:

Цвети, священная земля моя,
Да будет мирным твой небосвод!
Единый дом у нас, одна семья,
Живет в согласии наш народ.
Богатый мудростью седых веков,
Надеждой, верою ты нам стал,
И пусть хранит тебя моя любовь,
Моя Республика, мой Татарстан!





Сүрәтханә

Искәрмәләр

  1. http://www.azatliq.org/a/28434481.html
  2. http://www.idelreal.org/a/28434564.html
  3. https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/OkPopul_Comp2024_Site.xlsx
  4. ОКТМО (рус.)
  5. https://data.iana.org/time-zones/tzdb-2021e/europe
  6. Татарстан конституциясе, мәк. 1.
  7. архив күчермәсе, archived from the original on 2011-09-13, retrieved 2014-09-06 
  8. архив күчермәсе, archived from the original on 2014-09-06, retrieved 2014-09-06 
  9. Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  10. Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  11. Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  12. Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  13. Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  14. Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  15. Демоскоп Weekly — Приложение. Справочник статистических показателей
  16. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года, archived from the original on 2017-10-20, retrieved 2014-09-18 
  17. 1926 елгы җанисәбендә аерым халык буларак саналган
  18. архив күчермәсе, archived from the original on 2019-01-01, retrieved 2019-10-15 
  19. архив күчермәсе, archived from the original on 2011-06-27, retrieved 2012-01-26 
  20. [https://intertat.tatar/news/b-tend-nya-mirasy-ob-ektlarynnan-l-zz-t-alyrga-kir-k-yunesko-belgeche-n-rgiz-aytuganova-lektsiyasenn-n-i-kyzykly-5-zemt%7CАйгөл(үле сылтама) МИНҺАҖЕВА. "Бөтендөнья мирасы объектларыннан ләззәт алырга кирәк": ЮНЕСКО белгече Нәргиз Айтуганова лекциясеннән иң кызыклы 5 өземтә/Интертат
  21. Россия Федерациясе дәүләт хакимияте органнары һәм Татарстан Республикасы дәүләт хакимияте органнары арасында эшләр һәм вәкаләтләр бүлешү турында Шартнамә(үле сылтама)
  22. Татарстан Республикасы Конституциясе(үле сылтама)
  23. Бүген Татарстанның яңа Президенты вәкаләтләренә кереште. Архивировано 13 ноябрь 2012 года.
  24. Татарстанда яңа президент эшли башлады. Архивировано 14 март 2016 года. Азатлык радиосы

Әдәбият

Сылтамалар

Шулай ук карагыз