Туймазы районы
| Район | |||||
| Туймазы районы | |||||
|---|---|---|---|---|---|
 | |||||
|
|||||
| Ил | Русия | ||||
| 54°36′00″ с. ш. 53°42′00″ в. д.GЯO | |||||
| Статус | Район | ||||
| Республика | Башкортстан | ||||
| Административ үзәк | Туймазы | ||||
| Нигезләү датасы | 1930 | ||||
| Район башлыгы | Суфиянов Айдар Рифгать улы[1] | ||||
| Рәсми телләр | башкорт теле, рус теле | ||||
| Халык саны (2010) | 65 187 кеше[2] | ||||
| Мәйдан |
|
||||
| Сәгать поясы | MSK+2 (UTC+6) | ||||
| Автомобиль номерлар коды | 02, 102 | ||||
.png)
Туймазы районы (рус. Туймазинский район) – Башкортстанга керүче муниципаль район. Административ үзәге – Туймазы шәһәре. Туймазы шәһәре һәм районында 130942 кеше яши, шуларның
66924е – шәһәрдә, 64018е – авылларда
Тарих
1930 елның 20 августында Үзәк башкарма комитетының карары белән барлыкка килгән. Районга Атнагыл, Югары Троицкий һәм Чокадытамак волостьлары кергән.
География
Туймазы муниципаль районы Бөгелмә-Бәләбәй калкулыгынын уртасында урнашкан. Мәйданы 2 364 км² тәшкил итә. Туймазы районы Шаран, Ярмәкәй, Бүздәк, Бәләбәй, районнары белән һәм Ык яры буенча Татарстанның Ютазы һәм Баулы районнары белән чиктәш.
Халык
Район территориясендә республика буйсынуындагы Октябрьски шәһәре һәм 4 нефтяниклар бистәсе урнашкан: Кандра (2009 елда 12,45 мең кеше яши), Түбән Троицкий (3,87 мең), Серафимовский (10,03 мең), Иске Собханкол (5,45 мең). Бистәләр туры Туймазы шәһәр советына буйсына. Район составында авыл халкы 51 % тәшкил итә. 112 авыл бар, иң эреләре: Дуслык (2009 елда 2,04 мең кеше яши), Иске Туймазы (1,29 мең), Илчембәт (1,36 мең), Карамалы-Гобәй (1,09 мең), Төмәнәк (1,05 мең), Гафуров (Карамалы-Вәлит) (1,02 мең).
Туймазы шәһәрендә һәм районында гына 48500 татар яши. 40 мең татар яшәгән Октябрьски шәһәре дә Туймазы районына керә. Шуның өстәвенә, Туймазы, Октябрьски шәһәрләрендә һәм Туймазы районында яшәгән 56 мең «башкорт»ның 98%ы татар телендә сөйләшәләр. Шулай итеп бу төбәктә 150 мең кеше өчен татар теле – бердәнбер туган тел.[4]
Демография
| 1939[5][6] | 1959[7][6] | 1970[8][6] | 1979[9][6] | 1989[10][6] | 2002[11][6] | 2008[12] |
|---|---|---|---|---|---|---|
| 53 846 | ↗99 218 | ↘48 533 | ↘39 273 | ↘30 654 | ↗30 923 | ↗129 993 |
| 2009[13] | 2010[14] | 2012[15] | 2013[16] | 2014[17] | 2015[18] | 2016[19] |
| ↗130 548 | ↗131 225 | ↘130 942 | ↗131 147 | ↗132 053 | ↗132 129 | ↗132 349 |
| 2017[20] | 1 гый 2018[21] | 1 гый 2019[22] | 2021[23] | |||
| ↗132 463 | ↘132 448 | ↘132 337 | ↘131 728 |
Район җирендә туган танылган кешеләр
- Хәйретдин Мөҗәй – язучы, Сугыш герое, подполковник
- Гази Кашшаф – язучы
- Тимер Арслан — шагыйрь
- Әсгать Мирзаһитов - драматург, С. Юлаев премиясе лауреаты, язучылар берлеге рәисе.
- Әхнәф Юлдашев – телче-галим
- Әкрам Даутов – популяр җырлар текстлары авторы
- Хәмит Латыйп – шагыйрь, рәссам (Губахада туган, Туймазыда яшәп, иҗат иткән)
- Суфиян Сафуанов – язучы, фольклорчы
- Рамазан Ихсанов – Әлмәт театры артисты
- Камил Вәлиев – Әлмәт театрының сәнгать җитәкчесе
- Габдрахман Кадыйров – мәшһүр спортчы
- Риф Гайнанов – билбаулы көрәш дөнья федерациясе беренче президенты
- Камил Җиһаншин - язучы, Салават Юлаев премиясе (2012)
- Шәһит Таипов (1937, Юкәле Чишмә) — Татарстан АССР атказанган нефтьчесе, альпинист
- Ришат Төхвәтуллин, татар эстрада җырчысы
- Муса Сираҗи (1939, Төпкилде—2019), шагыйрь.
- Ревмир Ганиев (1929 Кабыккуыш —2007), тарих фәннәре кандидаты (1961), профессор (1982). БАССР атказанган фән эшлеклесе (1977).
Икътисад
Нефть ятмаларын «Туймазынефть» һәм «Октябрьскнефть» НГДУлары хезмәтләндерә. Сәнәгать предпприятиеләре Октябрьски белән Туймазыда, бистәләрдә урнашкан.
Авыл хуҗалыгы
25 авыл хуҗалыгы предприятиесе, шул исәптән, 15 җәмгыять, Туймазы кошчылык фабрикасы ћєм 9 авыл хуҗалыгы-җитештерў кооперативы, игенче-фермер хуҗалыклары ассоциациясе составында 142 фермер хуҗалыгы, 22 меңнєн артык шәхси хуҗалык эшчәнлек алып бара. Фермерлар карамагында 220 гектар теплица бар. Туймазы фермерлары ел буена күрше өлкә һәм республикаларны яшелчәләр белән тәэмин итә. Авыл хуҗалыгы продукциясен җитештерү күләме буенча Туймазы районы республикада 3нче урында бара.
Авыл хуҗалыгы продукциясен эшкәртү буенча куәтле база булдырылган: «Савá» ит комбинаты, Җегетәк ит комбинаты, Кош-Бүләк, Туймазы кош фабрикасы (Дуслык авылы).
Транспорт
Туймазы районы аша Русиянең мөһим транспорт артериялары уза: Куйбышев тимер юлына карый торган Чиләбе – Мәскәү тимер юлы, Самар – Уфа – Чиләбе федераль автомагистрале.
Мәгариф өлкәсе
2010 елның 1 июненә Туймазы районында (Туймазы белән бергә) 57 гомуми белем бирү мәктәбе эшләде. Аларда укучылар саны 12 818. 3 башлангыч һөнәри уку йорты (1095 укучы), 4 урта һөнәри уку йорты (2819 укучы), 1 югары ку йорты (Уфа дәүләт авиация институты филиалы) – студентлар саны – 255. Рәсми мәгълүмат буенча мәктәпләрдә башкорт телен туган теле буларак 86,2% башкорт баласы өйрәнә. Татар балаларының – 73,8%, чуашларның – 9,5% (1 мәктәптә) туган телен өйрәнә. [24].
Матбугат
Район газеты – «Туймазы хәбәрләре» – 1930 елдан татарча «Ленин юлы» исемендә чыга башлаган.
1938 елдан русча «Путь Ленина» гәҗите чыга башлый.
1993 елдан «Туймазинский вестник» / «Туймазы хәбәрләре» берләштерелгән гәҗите чыгарыла.
2006 елдан айга 1 тапкыр башк. «Йәнтөйәк» (Кече Ватан) кушымта - гәҗите нәшер ителә.[25]
Искәрмәләр
- ↑ http://www.tuimazirb.ru/about/admin/988/
- ↑ Туймазы белән Октябрьскины кушмыйча
- ↑ http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst80/DBInet.cgi?pl=8006001
- ↑ Туймазы — татар ягы
- ↑ СССР җанисәбе (1939)
- ↑ 1 2 3 4 5 6 Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008. — С. 448.
- ↑ СССР җанисәбе (1959)
- ↑ СССР җанисәбе (1970)
- ↑ ССҖБ җанисәбе (1979)
- ↑ СССР җанисәбе (1989)
- ↑ Бөтенрусия җанисәбе (2002)
- ↑ http://bashstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/bashstat/resources/88ec76804db875b29208d3356f373569/4+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%B5%D0%BB.pdf
- ↑ http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst80/DBInet.cgi?pl=8112027
- ↑ Бөтенрусия халык санын алу, 2010
- ↑ https://web.archive.org/web/20130516092833/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar
- ↑ https://web.archive.org/web/20131012013314/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar
- ↑ https://web.archive.org/web/20140810202114/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar
- ↑ https://web.archive.org/web/20150923180801/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar
- ↑ http://web.archive.org/web/20210508043701/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar
- ↑ http://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar
- ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Федераль дәүләт статистикасы хезмәте.
- ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019. — С. 62.
- ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx
- ↑ «Мәгариф идарәсе» МУ 2010 елда эшчәнлеге [рус.]
- ↑ Гәҗитнең сайты
Сылтамалар
- Рәсми сайт 2012 елның 20 май көнендә архивланган. [рус.]
 | Башкала: Уфа |  | |
Районнар: Архангель | Аскын | Авыргазы | Әлшәй | Баймак | Бакалы | Балтач | Бәләбәй | Балакатай | Белорет | Бишбүләк | Бөре | Болгавар | Благовещен | Борай | Бөрҗән | Бүздәк | Габҗәлил | Гафури | Дәүләкән | Дүртөйле | Дуван | Җылаер | Зиянчура | Иглин | Илеш | Ишембай | Кызыл Кама | Күгәрчен | Кушнарин | Куергазы | Калтасы | Караидел | Кырмыскалы | Кыйгы | Мәләвез | Мәчетле | Мишкә | Миякә | Нуриман | Чакмагыш | Салават | Тәтешле | Туймазы | Өфә | Учалы | Фёдоровка | Хәйбулла | Чишмә | Шаран | Стәрлебаш | Стәрлетамак | Яңавыл | Ярмәкәй | |||
