Стәрлетамак районы

РУВИКИ — интернет-энциклопедия мәгълүматы
Стәрлетамак райуны
Flag of Sterlitamaksky rayon.svg
Байрак
Coat of Arms of Sterlitamak rayon (Bashkortostan).png
Герб
Башкала Стәрлетамак
Халык исәбе 40 325 (2010, Җанисәп, даими яшәүче халык, {{ cite web | url = http://bashstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/bashstat/resources/2f055a804e303140ba45fe3bf8d20d64/Численность+населения+по+населенным+пунктам+Республики+Башкортостан.pdf | title = Всероссийская перепись населения 2010 года. Численность населения по населённым пунктам Республики Башкортостан | accessdate = 2014-08-20 | archiveurl = https://web.archive.org/web/20131020083342/, http://bashstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/bashstat/resources/2f055a804e303140ba45fe3bf8d20d64/Численность+населения+по+населенным+пунктам+Республики+Башкортостан.pdf | archivedate = 2013-10-20 |lang=ru}}) Edit this on Wikidata
Нигезләнгән 20 август 1930
География
АТБ Башкортстан
Мәйдан 2,216 км²
Координатлар 53.6333°N 55.95°E, 53.66667°N 55.75°E Edit this on Wikidata
Ошибка Lua в Модуль:Map на строке 145: bad argument #1 to 'max' (number expected, got nil).


Стәрлетамак районы (рус. Стерлитамакский район, чуаш. Çтерлĕ райо́нĕ) — Башкортстанга керүче муниципаль район. Административ үзәге — Стәрлетамак шәһәрендә.

Географик белешмә

Стәрлетамак районы Чәрмәсән һәм Ашказар елгалары бассейнында урнашкан. Район көнчыгыш якта Агыйдел елгасы белән терәлгән. Районның гомуми мәйданы 2245 км² тәшкил итә.

Чиктәшлек

Як район
Төньяк-көнбатыш Әлшәй районы
Төньяк Авыргазы районы
Төньяк-көнчыгыш Гафури районы
Көнчыгыш Ишембай районы
Көньяк Мәләвез районы
Көньяк-көнбатыш Стәрлебаш һәм Миякә

113 авылны 27 авыл советына берләштерелгән. Иң зур торак урыннары: Олы Куганак, Рощинский авыллары. Стәрлетамак районында Кантюковка, Байрак, Алга. Татарлар күплєп Рощинский, Васильевка, Наумовка, Айгөл, Бигәнәш, Аючы, Абдрахман, Кунакбай һ.б.

Тарихи белешмә

1930 елның 20 августында Үзәк башкарма комитетының карары белән, Стәрлетамак кантонын үзгәртү юлы белән барлыкка килгән.

1781 елдан Стәрлетамак өязе оешкач, район территориясендә 7нче башкорт, 2нче һәм 5нче мишәр кантоннары оештырыла. 1861 ел реформасы буенча Башкотстан җирләренә үзәк губерналардан күпләп күченү күзаллана. 1919 елны Башкортстан автономиясе оешкач, Стәрлетамакта республиканың хөкүмәте урынлаша, ләкин Стәрлетамак районы территориясе Уфа губернасы карамагында кала. 1930-40 елларда нефть ятмалары ачылгач, нефть индустриясе үсә башлый. Стәрлетамак районыда нефтьче бистәләре барлыкка килә, хәзерге Салават (элекке Аллагуат), Ишембай шәһәрләре.

Демографик хәл

Район халкының милли составы

Милләт Җанисәп 1970 Җанисәп 1989 Җанисәп 2002
руслар 12 893 / 34,2%
татарлар 11 692 / 26.7% 8 946 / 26.6% 8 138 / 21,59%
башкортлар 3 487 / 7.8% 4 537 / 13.5% 8 141 / 21,59%
чуашлар 5 190 / 13,8%
украиннар 1393 / 3,7%
мордвалар 962 / 2,6%

Демография

Халык саны
1939[2][3]1959[4][3]1970[5][3]1979[6][3]1989[7][3]2002[8][3]2008[9]
59 245↘48 502↘43 737↘32 545↗33 592↗37 699↘33 476
2009[10]2010[11]2012[12]2013[13]2014[14]2015[15]2016[16]
↘32 919↗40 325↗40 836↗41 349↗41 411↗41 633↗41 817
2017[17]1 гый 2018[18]1 гый 2019[19]2021[20]
↗42 281↗42 979↗43 337↗48 044

Танылган шәхесләр

Матбугат

Район гәзите рус телендә («Сельская новь» 2010 елның 22 август көнендә архивланган.) һәм татарча «Авыл тормышы» дөнья күрә.

Транспорт

Стәрлетамакның барлыкка килүе 1730 елларда Уфа – Оренбург юлы ачылу белән бәйле. Юл өстендә бер көнлек юл арада ямнар (станцияләр) урнашканнар. Стәрлетамак һәм Аллагуат исемле авылларга ям хезмәтен үтәү шарты белән татарлар нигез сала. 1766 елны Агыйделдә Стәрлетамак тоз пристане эшли башлый. 1858 елны Уфа белән Стәрле арасында парахут хәрәкәте ачылган.

1934 елны Ишембай нефть ятмаларын хезмәтләндерү өчен Уфа – Стәрлетамак – Ишембай (кара Куйбышев тимер юлы) тимер юлы ачыла. 1936 елны пассажир поездлары җибәрелә. 1950 елны Аллагуат – Ермолаево (Күмертау) тармагы хезмәткә тапшырыла. 1981 елны Оренбург белән туры хәрәкәт ачыла.[21]

Икътисад

Аның биләмәсендә авыл хуҗалыгы продукциясе җитештерүче 46 предприятие, шул исәптән 24 җитештерү кооперативы, 19 крестьян-фермер хуҗалыгы бар.

Мәгариф

2009-10 уку елында район мәктәпләрендә 4149 бала 39 мәктәпкә йөргән. Шулардан татар балалары – 1120 (27%), чуаш балары – 600 (14,5%), украиннар – 115, 72 – мукшы балалары.

Татар телендә укулар 5 мәктәптә барган, алар 365 баланы колачлаган. Тагын ике мәктәптә 121 бала татар телен һәм әдәбиятен дәрес буларак укыган. Татар телен теге яки бу күләмдә 486 бала өйрәнә ала (43,5%).

Башкорт телендә укыту 2 мәктәптә алып барылган (80 укучы).

Ике мәктәптә чуаш телендә укыту алып барылган (чуаш баласының 29%ы). Тагын бер мәктәптә 65 укучы чуаш телен өйрәнә. 66 укучы украин телен өйрәнә (шул милләт балаларының 57,4%), мукшы телен – 56 бала (77,8%).[22]

Шулай ук карагыз

Чыганаклар

Искәрмәләр

  1. ↑ Численность населения Российской Федерации по городам, поселкам городского типа и районам на 1 января 2010 года, archived from the original on 2011-10-30, retrieved 2012-06-12 
  2. ↑ СССР җанисәбе (1939)
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 3,4 3,5 Население Башкортостана:XIX-XXI века: статистический сборник. — 2008. — С. 448.
  4. ↑ СССР җанисәбе (1959)
  5. ↑ СССР җанисәбе (1970)
  6. ↑ ССҖБ җанисәбе (1979)
  7. ↑ СССР җанисәбе (1989)
  8. ↑ Бөтенрусия җанисәбе (2002)
  9. ↑ http://bashstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/bashstat/resources/88ec76804db875b29208d3356f373569/4+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%B5%D0%BB.pdf
  10. ↑ https://web.archive.org/web/20150518102941/http://www.gks.ru/bgd/regl/B09_109/IssWWW.exe/Stg/d01/tabl-21-09.xls
  11. ↑ Бөтенрусия халык санын алу, 2010
  12. ↑ https://web.archive.org/web/20130516092833/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar
  13. ↑ https://web.archive.org/web/20131012013314/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar
  14. ↑ https://web.archive.org/web/20140810202114/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar
  15. ↑ https://web.archive.org/web/20150923180801/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar
  16. ↑ http://web.archive.org/web/20210508043701/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar
  17. ↑ http://web.archive.org/web/20170731141731/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar
  18. ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Федераль дәүләт статистикасы хезмәте.
  19. ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019. — С. 62.
  20. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx
  21. ↑ Стәрлетамак районы энциклопедиясе (рус.), archived from the original on 2012-07-25, retrieved 2012-06-12 
  22. ↑ Стәрлетамак муниципаль районда 2009-10 уку елында мәгариф торышы турында мәгълүмат.
Чыганак — https://tt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Стәрлетамак_районы&oldid=9150888