Бәләбәй

РУВИКИ — интернет-энциклопедия мәгълүматы
Бәләбәй
Flag of Belebey.svg
Coat of Arms of Belebei (Bashkortostan).png
Ил Россия
Җөмһүрият Башкортстан
Район Бәләбәй районы
Координатлар 54°6'0"N, 54°8'0"E
Мэр Кашапов Ахтям Аглямович
Мәйдан 34,6 км²
Климат уртача
Халык саны Red Arrow Down.svg 60 692 кеше
Телефон коды 34786
почта индекслары 452000
РУВИКИ.Медиада

Бәләбәй (рус. Белебей, баш. Бәләбәй, чуаш. Пелепей) шәһәре — Башкортостандагы Бәләбәй районының үзәге.

Географик мәгълүмат

Уфадан 180 км ераклыкта, Үсән елгасы буенда урнашкан. Якындагы тимер юл станцияләре Урыссу (Татарстан) һәм Туймазы.

Климат

Бәләбәй климаты
Күрсәткеч Гый Фев Мар Апр Май Июн Июл Авг Сен Окт Ноя Дек Ел
Уртача температура, °C −11,4 −11,2 −6,1 4,3 13,5 19,0 20,9 18,3 12,4 4,3 −5,1 −10,7 4,1
Чыганак: NASA. База данных RETScreen

Тарихи мәгълүматлар

Бәләбәй беренче кат 1715 елда, чуаш авылы буларак искә алына. 1781 елда өяз шәһәре статусы бирелә, башта Уфа губернасына карый, 1796 елда Ырынбур губернасына күчерелә, 1865 елда яңадан Уфа губернасында.

XX гасырның егерменче елларына кадәр Бәләбәй, өяз үзәге буларак, Башкортстанның көньяк-көнбатыш өлешен берләштереп торган. Ул бүгенге Әлшәй, Дәүләкән, Бишбүләк, Миякә, Ярмәкәй, Бакалы, Чакмагыш, Туймазы, Шаран, Бүздәк районнары биләмәләрен үз эченә алган.

АТССР оештыру турындагы дикритта (боерык), Уфа губернасының Бәләбәй һам Бөре өязләрен Татарстанга кертү мәсьәләсен шул төбәкләрнең халкы үзе карар кылырга тиеш булган. Халык фикере белән хисаплашмича, мәсәләне кичектерәләр һәм оныттыралар.

Шкапов нефть ятмасын ачу белән шәһәр үсә башлый. 1955 елда Бәләбәйдә «Аксаковнефть» нефть чыгару идарәсе барлыкка килә, Бәләбәйдә конторасы урнаша.

Халык

Халык саны
1856[1]1897[1]1913[1]1920[2]1926[1]1931[1]1939[1]
2300↗5800↗8100↘1600↗11 400↗11 500↗15 500
1944[3]1945[3]1946[3]1947[3]1959[4]1967[1]1970[5]
↗22 900↘18 900↗19 300↗20 300↗26 172↗32 000↗32 460
1979[6]1987[7]1989[8]1992[1]1996[1]1998[1]2000[1]
↗43 213↗51 000↗53 443↗55 600↗58 000↗59 000↗60 600
2001[1]2002[9][10]2003[1]2005[1]2006[1]2007[1]2008[11]
↗60 900↗60 928↘60 900↗61 200↘61 100↘61 000↗61 061
2009[12]2010[1]2011[1]2012[13]2013[14]2014[15]2015[16]
↘60 847↘60 700↘60 200↘59 900↘59 683↘59 533↘59 430
2016[17]2017[18]1 гый 2018[19]1 гый 2019[20]2020[21]2021[22]
↘59 204↘59 123↗59 175↘59 137↗59 229↘59 195

Халык саны 60,7 мең (2010). 2002 елгы Бөтен россия халык санын алу буенча милли состав: руслар — 46,9 %, татарлар — 23,6 %, чуашлар — 12 %, башкортлар — 11 %.

Танылган кешеләр

Икътисад

Шәһәрдәге иң зур предприятие — “Автонормаль” заводы. Әмма шәһәрдә эшсезлек булуга карамастан, бу пред­приятиегә дә эшкә килергә теләүчеләр бик аз, чөнки хезмәт хакы түбән. 70-80 елларда завод эшчеләргә фатир төзеп бирә иде. Аның шифаханәсе, пионер лагере, балалар бакчасы, стадионы да нәтиҗәле эшләде. Завод эшчеләренә ял йортларына льготалы путевкалар бирелә иде. Заводта эшләүчеләрнең хезмәт хакы да бу елларда иң югарылардан саналды. Хәзер боларның берсе дә юк. Әйтерсең, эшче халык тир түгәргә генә тиеш.

Күптән түгел заманча технологияләр белән җиһазландырылган ит комбинаты һәм трикотаж фабрикасы исә бөтенләй ябылды. Кыскартулар, күчерүләр нәтиҗәсендә шәһәрнең салым базасы да нык какшады.[23]

Мәгариф

Урта гомуми белем

Бәләбәй шәһәрендә өч милли гимназия эшләп тора. Шулар исәбендә Бәләбәй татар гимназиясе аеруча игътибарга лаек. Башкортстан шартларында татар мәгърифәте һәм мәдәнияте үзәге булып торган гимназия 2003 елда Татарстан Мәгариф министрлыгының Каюм Насыйри исемендәге Дипломы һәм премиясенә лаек булган иде. Ә 2008 елда ул Россия күләмендәге уку йортлары арасында үткән инновацион үсеш программалары бәйгесендә җиңүчеләр рәтенә кереп, 1 млн сумлык Грант яулады. Биредә дистә елга якын “Сәләтле балалар”, “Сәламәтлек” программалары; алар нигезендә ике эксперименталь мәйданчык: район күләмендәге – “Сәламәтлек” һәм федераль күләмендәге – “Булат Юнысбаевның фәннәр укыту сыйфаты белән идарә итүнең инновацион электрон-челтәрле технологиясен сынап үзләштерү (РОСТ)” эшли. Гимназиянең ел да балалар сабан туе уза. 15 ел дәверендә бер укучы да хокук тәртибе бозучылар яки милициядә хисапта торучылар рәтендә булмады. Гимназия директоры Нурмөхәммәт Хөсәенов — үз эшенә бирелгән булдыклы җитәкче, оста педагог.

Югары уку йортлары

Урта махсус уку йортлары

1930 елда (бирегә Уфадан чуаш педтехникумын да күчерәләр) аны Бәләбәй педагогия училищесы дип атый башлыйлар, 1937 елда ул рәсми рәвештә татар һәм чуаш педтехникумы исемен ала.

1947 елда Бәләбәй педучилищесына Дәүләкәннекен, 1955 елда Кушнаренко һәм Бөре педучилищеларын кушалар. 2001 елдан башлап ул педагогия колледжы дип атала башлады. Бүген анда рус, башкорт, татар, чуаш бүлекләре, шулай ук мәктәпкәчә балаларны тәрбияләүчеләр бүлекләре эшли. Аның 300 урынлы тулай торагы, спорт залы, авыл хуҗалыгы участогы бар.[24]

Мәдәният

“Илһам чишмәләре” төбәкара шигърият фестивале.

Матбугат

«Бәләбәй хәбәрләре» (тат.) , «Урал Сасси» (чуаш) 

газеталарының редакциясе урнашкан.

Сылтамалар

Искәрмәләр

  1. ↑ 1,00 1,01 1,02 1,03 1,04 1,05 1,06 1,07 1,08 1,09 1,10 1,11 1,12 1,13 1,14 1,15 1,16 1,17 http://www.mojgorod.ru/r_bashkortst/belebej/
  2. ↑ 1920 елгы Бөтенрусия авыл хуҗалыгы исәбен алу
  3. ↑ 3,0 3,1 3,2 3,3 http://cyberleninka.ru/article/n/chislennost-naseleniya-malyh-gorodov-bashkirskoy-assr-v-1943-1945-godah-protsess-reevakuatsii-i-ee-posledstviya
  4. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus59_reg2.php
  5. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus70_reg2.php
  6. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus79_reg2.php
  7. ↑ https://www.webcitation.org/6ibsmTCzx
  8. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php
  9. ↑ http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus02_reg2.php
  10. ↑ Бөтенрусия җанисәбе (2002)
  11. ↑ http://bashstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/bashstat/resources/88ec76804db875b29208d3356f373569/4+%D1%80%D0%B0%D0%B7%D0%B4%D0%B5%D0%BB.pdf
  12. ↑ http://www.gks.ru/bgd/regl/B09_109/IssWWW.exe/Stg/d01/tabl-21-09.xls
  13. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2012/bul_dr/mun_obr2012.rar
  14. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar
  15. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2014/bul_dr/mun_obr2014.rar
  16. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar
  17. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar
  18. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar
  19. ↑ 26. Численность постоянного населения Российской Федерации по муниципальным образованиям на 1 января 2018 года — Федераль дәүләт статистикасы хезмәте.
  20. ↑ Численность населения муниципальных образований Республики Башкортостан — 2019. — С. 62.
  21. ↑ https://web.archive.org/web/20200822004543/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar
  22. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/tab-5_VPN-2020.xlsx
  23. ↑ Комбинатны яптылар, почтаны күчерәләр, чиратта дәваханәме?(үле сылтама)
  24. ↑ Бәләбәй “портлы” шәһәр генә түгел(үле сылтама)


Чыганак — https://tt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Бәләбәй&oldid=4081004