Новосибирск
Новосибирск (1926 елга кадәр — Новоникола́евск, себ. Тарлан-тора) — халык саны буенча Россиянең өченче, ә Россиянең Азия өлешендә беренче шәһәре, Новосибирск өлкәсенең һәм Себер федераль округынең үзәге.
2020 елның 2 июленнән — «Хезмәт даны шәһәре»[8].
Халык саны — 1 473 737 кеше.[9]
География
Новосибирск Көнбатыш Себер тигезлегендә, Об елгасы өстендә, Мәскәүдән 3191 километрга көнчыгышрак урнаша. Об елгасы шәһәрне ике өлешенә бүлә. Шәһәрдә Новосибирск ГЭСы плотинасы урнаша.
| Новосибирскидан башка шәһәрләр кадәр ераклыгы (автоюллар буенча) | |||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Тубыл ~ 1383 км | Тум ~ 236 км | ||||||||
| Куйбышев ~ 342 км Омск ~ 663 км Чиләбе ~ 1606 км Мәскәү ~ 3355 км |
 |
Кемерово ~ 274 км Красноярск ~ 789 км Иркутск ~ 1845 км Чита ~ 2963 км |
|||||||
 Павлодар ~ 589 км Экибастуз ~ 725 км Нурсолтан ~ 996 км |
Барнавыл ~ 244 кмСимәй ~ 714 км Өскемен ~ 750 км |
Новокузнецк ~ 404 км Горно-Алтайск ~ 466 км Абакан ~ 885 км |
|||||||
Сәгать поясы
1920-елларда шәһәрнең сулъягы һәм уңъягы төрле сәгать поясларда урнашканнар. Новосибирск халыкара стандарт буенча Omsk Time Zone (OMST) сәгать поясында урнаша. Бу сан, UTC системасы буенча исәпләгәндә, +7:00 гә тигез.
Климат
Шәһәр климаты — континенталь.
- Уртача еллык температура — 1,8 °C
- Уртача еллык җил тизлеге — 4,0 м/с
- Уртача еллык һава дымлылыгы — 75%
| Новосибирск климаты | |||||||||||||
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| Күрсәткеч | Гый | Фев | Мар | Апр | Май | Июн | Июл | Авг | Сен | Окт | Ноя | Дек | |
| Абсолют максимум, °C | 4,1 | 5,5 | 14,4 | 26,8 | 36,1 | 37,2 | 35,0 | 35,2 | 36,0 | 27,2 | 11,5 | 5,0 | |
| Уртача максимум, °C | −12,2 | −9,8 | −2,1 | 7,8 | 18,4 | 22,9 | 25,0 | 22,4 | 15,6 | 7,2 | −3,7 | −10,1 | |
| Уртача температура, °C | −16,1 | −14,3 | −7 | 2,3 | 11,7 | 16,8 | 19,2 | 16,5 | 10,1 | 2,9 | −7,1 | −13,9 | |
| Уртача минимум, °C | −19,6 | −17,9 | −11,1 | −2 | 6,0 | 11,4 | 14,1 | 11,5 | 5,9 | −0,3 | −10 | −17,5 | |
| Абсолют минимум, °C | −51,1 | −45 | −32,8 | −27,2 | −11,1 | −2,2 | 2,2 | −2 | −6,3 | −25 | −41,3 | −49,5 | |
| Явым-төшем нормасы, мм | 26 | 15 | 17 | 28 | 34 | 50 | 72 | 49 | 42 | 46 | 38 | 31 | |
| Чыганак: Погода и климат | |||||||||||||
Тарих
Новосибирск 1893 елда Себер аша магистраль төзү вакытында Об елгасы аша тимер юл күпере төзелеше аркасында Новая Деревня бистәсе буларак нигезләнә.
1894 елда бистәгә рус императоры Александр III (1854—1893) хөрмәтенә Александровский исеме бирелә. 1895 елда Александровский бистәсенә Николай II хөрмәтенә Ново-Николаевский дип исемләнә.
1903 елда Ново-Николаевский өяз үзәге булмаган Новониколаевск шәһәренә үзгәртеп корыла. Шул вакытта Россия империясендә ике Николаевск булган: Амур елгасы тамагында (хәзер Николаевск-на-Амуре) һәм Самар губернасында (хәзер Пугачёв шәһәре); алар белән бутамаска өчен шәһәр исеменә Ново- алкушымчасы өстәлә.
1917 елдан — Тум губернасы Новониколаевск өязе үзәге. 1919 елның 23 декабрьдә Новониколаевскка Тумдан Тум губернасы үзәге күчерелә (1920 елның 14 мартына кадәр). 1920 елның 13 июненнән — Новониколаевск губернасы үзәге.
1925 елда шәһәргә Новосибирск исеме кушыла.
1925—1930 елларда — Себер крае үзәге, 1930 елдан — Көнбатыш Себер крае үзәге, 1937 елдан — Новосибирск өлкәсе үзәге.
Эчке буленеш
Новосибирск 10 районына бүленә:
- Дзержинский районы
- Тимер юл районы
- Ельцовка арты районы
- Калинин районы
- Киров районы
- Ленин районы
- Октябрь районы
- Беренче Май районы
- Совет районы
- Үзәк районы
Халык
| 1897[10] | 1926[10] | 1931[10] | 1939[10] | 1959[11] | 1970[12] | 1979[13] | 1989[14] | 2002[15] | 2010[9] |
|---|---|---|---|---|---|---|---|---|---|
| ~10 000 | ~117 900 | ~180 100 | ~404 000 | 885 045 | 1 160 963 | 1 312 480 | 1 436 516 | 1 425 508 | 1 473 737 |
Милли состав (2002): руслар — 95,9%, украиннар — 1,3%, алманнар — 0,9%, татарлар — 0,8%.[16]
Агломерация
Новосибирск агломерациясе — халык саны буенча Россиянең җиденче агломерация (~ 1,9 млн кеше, 2012). Агломерациядә Новосибирск өлкәсе халкының 2/3 өлеше, Себер федераль округы халкының 9,95% өлеше тора. Аның беренче поясына Новосибирск һәм Бердск шәһәрләре, Кольцово һәм Краснообск штб-лары керәләр; икенче поясына Искитим шәһәрәре, Новосибирск районы һәм ул белән чиктәш районнарының өлеше керәләр.
Югары уку йортлары
|
|
һәм башкалар
Танылган шәхесләр
- Әүхәди Милмәхәммәтов (1913-1987), БЛКЯБ Татарстан өлкә комитеты беренче сәркатибе (1944-1949).
- Янка Дягилева (1966-1991) - рус шагыйрәсе, совет рок-җырчысы, автор-башкаручы, «Гражданская оборона», «Бөек Октябрь» һ.б. панк-рок төркемнәрендә катнашучы.
Шулай ук карагыз
Искәрмәләр
- ↑ Федеральный закон от 03.07.2016 № 271-ФЗ (рус.) — 2016.
- ↑ https://worldpopulationreview.com/world-cities/novosibirsk-population
- ↑ https://www.daejeon.go.kr/drh/DrhContentsHtmlView.do?menuSeq=1730
- ↑ https://www.daejeon.go.kr/english/EngSisterCities.do?menuSeq=7028
- ↑ http://admomsk.ru/web/en/city/international/russian#novosibirsk
- ↑ Twinnings of Larnaka (ингл.)
- ↑ https://www.orel-adm.ru/ru/org/international/
- ↑ Указ о присвоении почётного звания Российской Федерации «Город трудовой доблести»
- ↑ 1 2 архив күчермәсе, archived from the original on 2011-06-27, retrieved 2012-12-21
- ↑ 1 2 3 4 http://www.mojgorod.ru/novosib_obl/novosibirsk/index.html
- ↑ 1959 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
- ↑ 1970 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
- ↑ 1979 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
- ↑ 1989 елның Бөтенсоюз җанисәбе. РСФСР, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
- ↑ 2002 елгы Бөтенроссия җанисәбе. РФ, аның территориаль берәмлекләренең, шәһәр җирлекләренең һәм шәһәр районнарының җенес буенча халык саны
- ↑ архив күчермәсе, archived from the original on 2015-09-15, retrieved 2012-12-25
| 1 000 000-нан артык кеше | Мәскәү • Санкт-Петербург • Новосибирск • Екатеринбург • Казан • Нижгар • Чиләбе • Самар • Омск • Ростов-на-Дону • Уфа • Красноярск • Воронеж • Пермь • Волгоград |  |
|---|---|---|
| 500 000 — 1 000 000 кеше | ||
| 250 000 — 500 000 кеше | Киров • Чабаксар • Калининград • Брянск • Курск • Иваново • Магнитогорски • Улан-Удэ • Тверь • Ставрополь • Акмәсҗит* • Акъяр* • Түбән Тагил • Смоленск • Белгород | |
Шәһәрләрнең халык саны 2010 халык исәбе буенча китерелгән. * Кырым шәһәрләренең халык саның 2012 елгы мәгълүматлары буенча китерелгән. | ||
Татарлар саны буенча Русия торак пунктлары | |
|---|---|
| > 100 мең кеше | |
| > 50 мең кеше | |
| > 25 мең кеше | |
| > 10 мең кеше | |
| > 5 мең кеше |  Йошкар-Ола •  Волгоград •  Новосибирск •  Ишембай[1] •  Красноярск • Мәләвез[1] • Актаныш •  Урта Әләзән •  Орски •  Сызран •  Сарапул • Минзәлә • Күзнәй • Яңавыл[1] •  Тум •  Первоуральск • Күмертау[1] • Учалы[1] • Агыйдел • Байлар Сабасы • Чакмагыш[1] •  Ноябрьск •  Прокопьевск • Түбән Мактама • Волжск • Балтач •  Копейск • Бөре[1] • Можга • Сарман • Мөслим • Бүздәк • Кама Аланы • Кемерово • Раевский[1] • Түбән Тагил •  Нократ Аланы • Урыссу •  Дзержинск • Толбазы[1] • Бакалы[1] • Чаткы • Белорет • Актүбә • Биектау •  Өркет • Троицк •  Иске Кулаткы •  Шыгырдан • Когалым • Приютово[1] • Балык Бистәсе • Шәмәрдән •  Яңа Уренгой •  Ростов-на-Дону • Благовещен[1] • Васильево • Югары Пышма • Богырыслан |
