Аксубай районы

РУВИКИ — интернет-энциклопедия мәгълүматы


Район
Аксубай районы
Сельский пейзаж. Старая Кереметь. Татария. Июнь 2013 - panoramio.jpg
Байрак Герб
Байрак Герб
Ил Россия байрагыРоссия
54°53′00″ с. ш. 50°48′00″ в. д.GЯO
Статус Район
Республика Татарстан
Административ үзәк Аксубай
Нигезләү датасы 10 июнь 1931
Район Советы рәисе Камил Камал улы Гилманов[1]
Халык саны  (2010)
 32 161 кеше
(0,8 %)
Мәйдан
  • 1440,1 км²
Биеклек 102 метр
Сәгать поясы MSK (UTC+3)
Автомобиль номерлар коды 16, 116

Аксубай районы (рус. Аксубаевский район, чуаш. Аксу районĕ) — Татарстан Республикасы составындагы административ-территориаль һәм муниципаль берәмлек (муниципаль район). Административ үзәге — Аксубай шәһәр тибындагы бистәсе.

Аксубай муниципаль районы икътисадның авыл хуҗалыгы өлкәсе өстенлек иткән районнар төркеменә керә. Җитештерү секторы азык-төлек сәнәгате һәм төзелеш материаллары предприятиеләре, шулай ук эшкәртү сәнәгатендәге берничә кече предприятиедән тора[2]. Районда алты нефть ятмасы ачылган, әмма бу авыр чыгарыла торган югары күкертле нефть[3].

Татарстан Республикасы картасында Аксубай муниципаль районы территориясе кызыл төс белән билгеләнгән

География

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Аксубай муниципаль районы Казаннан 180 км ераклыкта, Нурлат тимер юл тукталышыннан 58 км һәм Чистай шәһәреннән 85 км ераклыкта, региональ әһәмияттәге автомобиль магистралендә урнашкан. Руда булмаган файдалы казылмалар, урман, җир ресурслары белән җитәрлек дәрәҗәдә тәэмин ителгән[4].

2015 елга район мәйданы 1439,2 км2 тәшкил иткән. Республиканың Чистай, Яңа Чишмә, Чирмешән, Нурлат һәм Алексеевск районнары белән чиктәш. Үзәге Аксубай шәһәр тибындагы бистәсе (инкыйлабка кадәрге чыганакларда, җирле чиркәү исеме — Троицкий буларак телгә алына)[5].

Район климаты уртача континенталь. Ул җылы җәй (июль — 18,6 °С) һәм тотрыклы кар катламы булган уртача салкын кыш белән характерлана.

Район Идел аръягы түбәнлегенең көнчыгышында, кече елгалар үзәннәре белән аз бүленгән урында урнашкан. Рельефның биеклеге уртача 160—180 метр; иң түбәне — 74 м (Олы Сөлчә елгасы буе), иң биеге — 223 м (Олы Чирмешән һәм Чишмә елгалары арасында). Территориянең зур өлешен Кече Сөлчә һәм Кече Чирмешән, Зур Сөлчәнең уң кушылдыклары арасында җирлек тәшкил итә[5].

Рәсми символлар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
« Сәнәксыман рәвештә зәңгәрсу (күк), яшел һәм җете кызыл (кызыл) өлешләргә бүленгән җирлектә аңа каршы очучы, арка якларыннан сурәтләнгән һәм канат очлары белән бер-берсенә орынган өч (бер һәм ике) көмеш күгәрчен белән чолгап алынган яктыртучы алтын кояш[6]. »

Герб 2005 елның 20 декабрендә расланган һәм Россиянең Дәүләт геральдика регистрына кертелгән. Ул районның мәдәни, тарихи һәм икътисади үзенчәлекләрен чагылдыра. Кояш тирәсендә урнашкан, канат очлары белән бере-берсенә орынган өч көмеш күгәрчен район территориясендә өч халыкның: чуашларның, татарларның һәм русларның тыныч һәм гармонияле яшәвен символлаштыра. Көмеш төс чисталык, камиллек, тынычлык һәм үзара аңлашу символы. Алтын кояш Аксубай районын үзенчәлекле җир, бай гореф-гадәтләр буларак күрсәтә, анда яшәүчеләр ата-бабаларының истәлеген саклыйлар һәм ата-аналар турында кайгырталар. Кояш — уңдырышлылык, хакыйкать, риясызлык, дан символы. Өч төстәге кыр район икътисадының юнәлешләрен символлаштыра: нефть, игенчелек, терлекчелек. Алтын төс уңыш, байлык, тотрыклылык, хөрмәт һәм акыл символы. Кызыл төс батырлык, көч, хезмәт, матурлык дигәнне аңлата[7]. Күк төс — намус, рухият символы. Яшел төс — табигать, сәламәтлек, тормыш үсеше, яңарыш символы. Байрак герб нигезендә эшләнгән, киңлеге озынлыгына 2:3 нисбәтендә турыпочмаклы тукымадан гыйбарәт[8].

Тарих

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Аксубай туган якны өйрәнү музее

Район территориясендәге беренче кешеләр елганың иң түбән яр буйларында урнашкан ачык җирлекләрдә яшәгәннәр, терлекчелек һәм игенчелек белән шөгыльләнгәннәр, алар үзләреннән соң басуларда күпсанлы курганнар калдырганнар. Курганнарның берсе Аксубайга Чистай ягыннан, «Аксубай» һәм «Иске Кирәмәт» совхозлары чигендә урнашкан. Аксубай районы чикләрендә табылган борынгы кешеләрнең башка яшәү урыннары Заря һәм Акташ бистәләре янында була. Безнең эрага кадәрге II меңъеллык ахырындагы бура архитектурасы һәйкәлләренә Яңа Үзи каберлеге, Иске Тимошкино курганы, Түбән Баланды авылы һәм Беловка авылы керә.

Татар Сөнчәлесе шәһәрчеген («Кыз тау») VII гасырда барлыкка килгән дип фаразлыйлар, ягъни һуннарның басып керүе нәтиҗәсендә халыкларның Азиядән Европага күчү вакыты. Бу мәдәниятнең археологик һәйкәлләре районда өч урында табыла: Татар Сөнчәлесе шәһәрчеге. Районда безнең эраның I меңьеллыгы уртасында Имәнкискә кабиләләренә караган тимер игенчелек кораллары табыла. VIII гасыр ахырында районга болгар кабиләләре килеп урнаша.

Аксубай районы территориясе Идел буе Болгары, соңрак — Алтын Урда составына керә[9]. Әлеге дәүләтнең башкаласы — Биләр, районнан 25-30 км ераклыкта урнашкан. Идел буе Болгары дәвере район тарихында иң күп кеше яши торган чор була. Галимнәр һәм җирле туган якны өйрәнүчеләр әлеге район территориясендә 11 шәһәрчек, 67 җирлек, 1 каберлек, 5 кабер ташы эпиграфияләре һәм 1 төрле әйберләр хәзинәсен табалар. 1236 елда Батый хан гаскәрләренең һөҗүме төбәкнең урнашу структурасын үзгәрткән мөһим вакыйга була. Шул вакыттан башлап җирлекләр саны кими. Алтын Урда чорында районда шәһәрлекләрнең һәм авылларның бик аз өлеше генә гамәлдә булган. Ныклы икътисади нигез һәм хәрби көчкә ия булган шәһәрләр торгызылган. Галимнәр фикеренчә, ике Болгар чорына Барено-рускинское, Яңа Мукшы, Савгач шәһәрчеге керә.

XIV гасыр ахыры — XV гасыр башы Алтын Урданың таркалу процессында торак пунктлар саны кимегәндә борылыш чоры була. 1361 елда Тимер гаскәрләре һәм ушкуйниклар бәрелешеннән соң (1370, 1396, 1431 еллар) халыкның төп өлеше иминрәк төбәкләргә — Кама алды һәм Идел алды регионнарына күченгән. Күпләп күченү нәтиҗәсендә элек Идел Буе Болгарының перифериясе булып саналган бу территорияләр яңа дәүләт төзелешенең — Казан ханлыгының үзәк өлешенә әверелә[10].

X гасырдан башлап археологик казулар күбесенчә мөселманнарча җирләү ысулын күрсәтә: кешенең башы көнбатышка, йөзен Мәккәгә каратып җирләгәннәр. Казан ханлыгын Рус дәүләтенә кушкач, Явыз Иван яуларыннан соң, Кама аръягындагы рус булмаган халыкларны христианлаштыру башлана. Тарихчылар мәгълүматлары буенча, 1740—1764 елларда 300 мең ислам элементлары катнашкан халык динендә булган чуашлар христиан диненә күчерелә[11].

Аксубай районында Аксубай, Илдирәк һәм Янурыс авылларына нигез салган өч бертуган — Акспай, Илдерәк һәм Әндрүс турында риваять сакланып калган. Аксубай авылына XVII йөзнең икенче яртысында нигез салына. 1771—1773 елларда сакланган документларда Аксубай авылы Казан губернасы Чистай өязенең Иске Ибрай волостена кергәнлеге күрсәтелә. XVIII гасыр ахырында волость үзәге Иске Ибрайдан Аксубайга күчерелә — шул рәвешле Аксубай волосте оеша[11].

Совет чоры[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

1920 елга кадәр район территориясе Казан губернасының Чистай өязенә, 1920—1930 елларда Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасының Чистай кантонына кергән. Кантоннар 1930 елда бетерелә, Аксубай районы 1930 елның 10 августында оеша. Районның чикләре һәм административ бүленеше берничә тапкыр үзгәртелә. 1963 елның 1 февралендә район бетерелә, аның территориясе Октябрь районына тапшырыла, әмма 1965 елның 12 гыйнварында район яңадан торгызыла[12].

1950 нче елларда республикада милли халыкларны руслаштыру һәм мәктәп аша рус телен көчләп кертү буенча актив сәясәт алып барыла, шуның тәэсирендә 1956 елда Аксубай авылында директив күрсәтмә буенча барлык чуаш педагогика чилищелары ябыла. Чуаш теле һәм әдәбияты бары тик егерме ел үткәч, укытыла башлый.

Авыл торак пунктлары буенча 1980 еллардагы өзмә адрес кәгазьләре мәгълүматлары буенча, алдагы елларда халыкның шактый өлеше шәһәргә күчәргә тырышканлыгы күренә. Шул ук вакытта Аксубай районында халык саны кимү проценты тулаем республика белән чагыштырганда шактый югары булды[13]. Тулаем алганда, бу начар социаль шартлар белән аңлатыла. Мәсәлән, районда табиб-педиатрлар белән тәэмин ителеш 1985 елда 10 мең кешегә 0,6-1 кеше тәшкил иткән (РСФСР да бу коэффициент 4,6 кеше)[14].

1945 елда районда нефть табалар, һәр скважинаның җитештерүчәнлегенә бәяләү тәүлегенә 10-20 тонна тирәсе була[15].

Халык саны

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Аксубай, Яңа Чишмә һәм Чирмешән районнарының этник картасы
Аксубай, Яңа Чишмә һәм Чирмешән районнарының дини картасы

Аксубай районы Татарстанда чуаш халкы иң күп яшәгән район, республикада татарлар һәм руслар иң аз яшәгән җирлек. 2013 ел башына 44,3 % — чуашлар, 38,5 % — татарлар, 16,6 % — руслар һәм 0,6 % — башка милләт вәкилләре.

Халык саны
2002[16]2003[17]2004[18]2005[19]2006[20]2007[21]
33 154↘33 100↘33 000↘32 740↘32 611↘32 405
2008[22]2009[23]2010[24]2011[25]2013[26]2014[27]
↘32 167→32 167↘32 161↘32 085↘31 050↘30 628
2015[28]2016[29]2017[30]2018[31]2019[32]2020[33]
↘30 147↘29 782↘29 371↘28 897↘28 421↘27 995
2021[34]2023[35]
↘27 102↘26 484


10 000
20 000
30 000
40 000
2006
2011
2017
2023

Административ бүленеш

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Шулай ук карагыз: Татарстанның административ-территориаль бүленеше

Аксубай муниципаль районында 1 шәһәр һәм 20 авыл җирлеге һәм аларның составындагы 79 торак пункт бар[36]. Шәһәр шартларында (Аксубай шәһәр тибындагы бистәсе) район халкының 34,26 % ы яши. 2008 елның маеннан башлап район башлыгы — Камил Гилманов[5][37].

  1. Аксубай шәһәр тибындагы бистәсе
  2. Беловка авыл җирлеге
  3. Емелькино авыл җирлеге
  4. Карасу авыл җирлеге
  5. Кәкрекүл авыл җирлеге
  6. «МЮД» авыл җирлеге
  7. Яңа Аксубай авыл җирлеге
  8. Яңа Ибрай авыл җирлеге
  9. Яңа Кармәт авыл җирлеге
  10. Савруш авыл җирлеге
  11. Иске Ибрай авыл җирлеге
  12. Иске Илтерәк авыл җирлеге
  13. Иске Кармәт авыл җирлеге
  14. Иске Кыязлы авыл җирлеге
  15. Иске Татар Әдәмсуы авыл җирлеге
  16. Иске Тимошкино авыл җирлеге
  17. Иске Үзи авыл җирлеге
  18. Сөнчәле авыл җирлеге
  19. Трудолюбово авыл җирлеге
  20. Урмандәй авыл җирлеге
  21. Шәрбән авыл җирлеге

Икътисад

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Аксубай районы Татарстан муниципаль берәмлекләренең аутсайдерлары рәтендә тора[37]. Районның хуҗалык комплексы берничә фактор, шул исәптән аның географик урыны һәм территориясен тарихи үзләштерү үзенчәлекләре йогынтысында оешкан. Регион Кама аръягы икътисади зонасы составына керә һәм Татарстан Республикасының көньяк өлешендә урнашкан. Икътисади яктан бу зона — нефть чыгаруга, төгәл машина төзелешенә, шулай ук авыл хуҗалыгы продукциясен җитештерүгә һәм эшкәртүгә юнәлдерелгән индустриаль-аграр район. Аксубай районының җан башына төп капиталга инвестицияләр күрсәткече Татарстанның Кама аръягы икътисади зонасы буенча иң түбән күрсәткечләрнең берсе булып тора, ул республиканың уртача күрсәткеченнән 4 мәртәбә кимрәк[38].

Сәнәгать[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Районның файдалы табигый ресурслары — урман һәм җир. Район территориясендә кирпеч балчыгы һәм нефть чыгарыла[39]. Җирле алты нефть чыганагы бар: Зирекле, Сөнчәле, Демкино, Мюдово, Ибрай, Ивино. Алар арасында «Нурлатнефть», «Ритэк», «Татех», «Татнефтепром» (1999 елдан бирле эшли), 16 ятманы эшкәртә, 2018 елда «Милли икътисадның горурлыгы һәм өмете», «Ел компаниясе», «ТНГК-Развитие» республика икътисади премияләренә ия була[40]. «Татех» кече нефть ширкәте районда 20 елдан артык эшли[41]. Ширкәт нефть чыгаруга бәйле экологик проблемаларны хәл итү өчен булдырылган. Ул нефтьнең җиңел фракцияләрен тоту технологиясен куллана. «Татнефть» «Татеху»га ике ятма үзләштерүгә тапшырган — башта Зәй районында Онбийское, 1999 елда — Демкинское.[42] 2010 елда «Татнефть» Американың Texneft Inc ширкәтен сатып алган[43].

Аксубай урманчылыгы ике район — Яңа Чишмә һәм Чистай районнары территориясендә эшли. Аннан тыш, урман сәнәгате белән «Аксубай урман хуҗалыгы» шөгыльләнә[44].

Авыл хуҗалыгы продукциясен эшкәртү эшен «ПМК-Мелиорация», «Аксубай май заводы» эре эшкәртү предприятиесе тәэмин итә[45]. Төзелеш өлкәсендә «Аксустрой», УРСЖ эшли, керамзитобетон, арбалит блоклар, брусчатка җитештерү җайга салынган[46]. Район ел саен 11 мең квадрат метр торак файдалануга тапшыра[46].

Авыл хуҗалыгы[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

2015 елга авыл хуҗалыгы җирләре 91,9 мең гектарны алып тора, шул исәптән сөрүлекләр — 84,5 мең га, әче туфраклар сөрелгән җирләрнең 60 тан 80 % ка кадәрен били, туфрак калий белән аз тәэмин ителгән[47]. Көзге арыш, сабан бодае, солы, борчак, арпа, шикәр чөгендере, көнбагыш, рапс, кукуруз, бәрәңге, люпин һәм соя игелә[48][48]. 2020 елда республикада җыелган 5400 мең тонна бөртекнең 122,9 тоннасы Аксубай районына туры килә[49][50]. Ит-сөт терлекчелеге һәм дуңгызчылык үсеш алган. 2010 елда районда 1600 башка исәпләнгән сөт комплексы төзелгән[51].

2015 елдан районда 51 авыл хуҗалыгы предприятиесе эшли. Иң эре авыл хуҗалыгы предприятиеләре — «Аксу Агро», «Аксубай» агрофирмасы, «Актай», «Колос», «Сөт Иле-Аксу», «Сөлчә» һәм 45 крестьян-фермер хуҗалыгы, шуларның 30 га якыны гаилә фермалары[52][53].

«Актай» агрофирмасы юртак атлар үрчетү белән шөгыльләнә. 2016 елда хуҗалык атлары ике тапкыр Бөтенроссия рекорды куйган һәм берничә тапкыр Россиянең иң яхшы атлары исемлегенә кертелгән.[54] Иске Мокшино авылында «Самаренкин А. К.» крестьян-фермер хуҗалыгының гөмбә цехы урнашкан, аның мәйданы 1,5 мең м², җитештерүчәнлеге 6 тоннага кадәр. Гөмбәдән тыш, хуҗалык мицелия субстратлары җитештерә, суган киптерү цехы эшли[55].

Инвестицион потенциал[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Федераль дәүләт статистика хезмәтенең Татарстан Республикасы буенча хисабы нигезендә, 2019 елда Аксубай районы 742,3 млн сум инвестиция җәлеп иткән (бюджет акчаларыннан һәм кече эшмәкәрлектән тыш), бер ел элек бу сумма 439,8 млн ны тәшкил иткән[56]. Татарстан Республикасының социаль-икътисади мониторинг комитеты мәгълүматлары буенча, 2020 елның беренче яртыеллыгында хуҗалык итүче субъектларның тулы даирәсе буенча регионның төп капиталына инвестицияләр 1,2 млрд сум булган, ягъни республикадагы инвестицияләрнең гомуми күләменнән 0,5 %[57].

Районда 2016 елда шәхси акчаларга төзелгән «Гарант» сәнәгать мәйданчыгы эшли. Парк 45 урынга исәпләнгән,[58] хәзер мәйданчыкта икмәк һәм кондитерризыклары пешерүче, коймалар, түбәләр, йорт тышлары өчен профнастил әзерли торган өч резидент бар[55]

Транспорт[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Район территориясе буенча 16К-0098 «Чистай — Аксубай — Нурлат» һәм 16К-0131 «Нурлат — Кузайкино (Р239)» автомобиль юллары уза.

Экология

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Район урман-дала зонасының көньяк өлешендә урнашкан, биредә юкә-имән һәм юкә урманнары бар. Районның төньяк һәм төньяк-көнчыгыш өлешендә Кече Сөлчә елгасы бассейнында зуррак урман массивлары сакланып калган[12].

Киселгән урыннарда киң яфраклы токымнар катнашында икенчел усак һәм каен урманнары барлыкка килгән. Көнчыгышта киң яфраклы нарат урманы бар. Район территориясенең гомуми урманлы җирлеге район мәйданының 20,3-21 % составляет тәшкил итә. Тыюлык территориясенә Кирәмәт урманы һәм Биләр аучылык тыюлыгының 1967 елда аучылык-промысел фаунасын: поши, кабан, кыр кәҗәләре, урман тавыгы, суер, көртлек саклауны көчәйтү өчен оештырылган өлеше керә.[12] Хайваннар дөньясы урман һәм дала зонасында яшәүчеләрдән тора. Мәсәлән, урманнарда төлке, поши, кабан, куян-аяк, куян-русак, тиен, йомран, юкә, сусар һ.б. яши; сулык янында — кондыз, оатра, чәшке; сулыкларда балыкның төрле төрләре. Районда 100 дән артык төр кош оя кора яки очып йөри, шул исәптән суер, көртлек, челән, соры торна, подорлик һәм башка кошлар. Район территориясендә Алтай краеннан китерелгән мараллар яши[59].

Аксубай районы территориясендә 1978 елгы өч табигать һәйкәле урнашкан: Олы Сөлчә, Кече Чирмешән һәм Кече Сөлчә елгалары.

  • Кече Чирмешән (озынлыгы 188,1 км, башы — Яңа Чишмә районында, тамагы — Ульяновск өлкәсендә) дулкынсыман тигезлекләрдә ага (үрләр-120-180 м), ермаклана.
  • Олы Сөлчә (озынлыгы 117,2 км, башы — Чирмешән районының Әмир авылы, тамагы — Нурлат районының Салдакай авылы янында) хуҗалык әһәмиятенә ия, авыл хуҗалыгы предприятиеләре тарафыннан кулланыла.
  • Кече Сөлчә (озынлыгы 66,2 км, башы — Сөлчәбаш авылы, тамагы — Караса авылы янында) урман белән капланган территория буенча уза[12].

Районда Яңа Ибрай, Иске Мукшы, Беловка, Яңа Баланды һәм Шомыртлы авылларында төзекләндерелгән чишмәләр ага[60].

2011 елда «Ритэк» ширкәтенең нефть үткәргече өзелү сәбәпле, 1,2 гектар сөрүлек әйләнештән чыгарылган[61][62]. 2018 елның маенда район халкы язгы су җибәрү вакытында буа өзелү нәтиҗәсендә Тарса елгасының нефть пычрануына зарланган. Росприроднадзор авария фактын рәсми рәвештә кире кага[63]. 2019 елда «Вамин-Татарстан» май ясау заводы Кече Сөлчә елгасына калдыкларын агыза, канун бозу очраклары берничә тапкыр ачыклана[64].

Социаль өлкә

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Хәсән Туфан музей-йорты (Иске Кармәт)
Газиз Кашапов бюсты (Яңа Үзи)

Районда мәгариф өлкәсендә 15 мәктәпкәчә учреждение, 11 башлангыч, 7 тулы булмаган урта, 14 урта гомуми белем бирү мәктәбе (шул исәптән өч гимназия), лицей, Аксубай универсаль технологияләр техникумы эшли. Өстәмә белем бирү учреждениеләре мәктәптән тыш эшләр үзәге, балалар сәнгать мәктәбе, балалар һәм яшүсмерләр спорт мәктәбе тарафыннан тәкъдим ителгән. Районда шулай ук балаларга Федоровка интернат-йорты, Аксубай мәрхәмәтлек йорты һәм «Хыял» балалар һәм яшүсмерләр өчен социаль приют эшли[12].

Районның сәламәтлек саклау системасына үзәк район хастаханәсе һәм поликлиника, Иске Ибрай участок хастаханәсе, өч табиб амбулаториясе һәм 53 фельдшер-акушерлык пункты керә. Спорт инфраструктурасы карамагында 77 спорт корылмасы, шул исәптән «Юность» универсаль спорт комплексы һәм «Дельфин» бассейны, ипподром, шахмат клубы һәм картинг-клуб[12].

Мәдәният өлкәсендә район мәдәният йорты, 28 авыл мәдәният йорты һәм 25 клуб учреждениесе, үзәк, балалар һәм 38 массакүләм китапханә эшли. Районда өч музей бар: Аксубайның туган якны өйрәнү музее (1987 елда ачылган, 2500 дән артык саклау берәмлеге, алар арасында этнография, көнкүреш, хезмәт кораллары, документлар, китаплар, фотографияләр һәм рәсем сәнгате)[12], Иске Кармәт авылында Хәсән Туфан музей-йорты (1990 елда ачылган, 2300 дән артык саклау берәмлеге, архив документлары, фоторәсемнәр, бер бүлмәдә ХХ гасыр башындагы крестьян йорты интерьеры саклана) һәм Яңа Үзи авылында Газиз Кашапов исемендәге музей (1992 елда ачылган), 775 саклау берәмлеге — кулъязмалар, фоторәсемнәр һәм язучының әсәрләре, шулай ук күпсанлы көнкүреш предметлары[12].

Халык театрлары һәм фольклор төркемнәре эшли[12]. Районда «Авыл таңнары» («Авыл таңнары», «Ял пурнасы») җирле газеты рус, татар һәм чуаш телләрендә басыла.

Дини оешмалар — 28 мәчет һәм алты чиркәү, аларның бер өлеше архитектура һәйкәлләре статусына ия.

Мәдәни мирас объектлары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

  • Карасу авылында Әмирҗан мәчете;
  • Яңа Ибрай авылында өч мәчет, шул исәптән архитектура һәйкәле — 1909 елда төзелгән Җәмигъ мәчете;
  • Яңа Үзи авылында ике мәчет, шул исәптән 1911 елда төзелгән икенче Җәмигъ мәчете;
  • Иске Ибрай авылында дүрт мәчет;
  • Иске Кыязлы авылында өч мәчет (1905 елда төзелгән өченче Җәмигъ мәчете мәдрәсә бинасы һәм ике мәчет белән бергә юкка чыгарылган);
  • Татар Сөнчәлесе авылында «Морадулла» мәчете;
  • Емелькино авылында апостол Андрей Первозванный чиркәве;
  • Рус Кармәте авылындагы Казан-Богородица чиркәве (1887 елда Казан архитектор А. Е. Остовский проекты буенча алпавыт Н. А. Жукова акчасына төзелгән);
  • Иске Мукшы авылында Троицкий чиркәве;
  • Иске Үзи авылында Иоанн Креститель чиркәве;
  • Сөнчәле авылында Вознесенская чиркәве (1796 елда иске чиркәү нигезенә салынган);
  • Аксубайда мәчет һәм Тотемскийның Изге Феодосиясе хөрмәтенә чиркәү.

1749 елда соңгысы урынында Аксубай Троицк чиркәве янындагы мәхәллә була, 1800 елда изге Феодосий Тотемский исеменә өстәп яңа бина төзелә, 1855 елдан чиркәү янып бетә, аның урынында вакытлыча часовня төзелә, 1864 елда колокольня белән яңа агач чиркәү ачыла. 1891 елда бина янгын нәтиҗәсендә юкка чыга, 1898 елда алпавытлар М. Новосельцев, В. Марковников, И. Жукова һәм гади халык акчасына 1914 елда төзелгән һәм изгеләндерелгән таштан собор салына. 1930 елларда собор бинасы сүтелә, кирпечтән мәдәният йорты, чуаш педагогика училищесы, тулы булмаган урта мәктәп, кибет, коммуналь мунча салына. Вознесение чиркәвенең Поклонный хачы Яңа Илдирәк авылы янында урнашкан.

Истәлекле урыннары[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Район территориясендә бронза чорга, имәнкискә мәдәниятенә (Татар Сөнчәлеcендә «Кыз тау»), Идел буе Болгары, Алтын Урда һәм Казан ханлыгы чорына караган 200 гә якын археологик һәйкәл ачыкланган. Курганнар һәм курган төркемнәре Аксубай, Васильево бистәсе янында, Саргач, Иске Үзи, Такталы, Шомыртлы һәм башка авыллар янында урнашкан. Бура архитектурасы һәйкәлләре Яңа Үзи каберлеге, Иске Тимошкино курганы, Түбән Баланда һәм Беловка авыллары җирлегендә булган[12].

Районның мәдәни мирас объектларына түбәндәгеләр керә: техник һөнәр училищесы биналары комплексы (малайлар тимерче, слесарь һәм токарь эшенә өйрәнә, монда 1936—1941 елларда чуаш язучысы һәм педагог Ефрем Васильевич Еллиев яшәгән һәм эшләгән) һәм Аксубайда җир банкының ике катлы бинасы (1913 елда ачылган, республика әһәмиятендәге архитектура һәйкәле)[5], Рус Кирәмәте авылында кенәз Хованский исемендәге бина (XIX гасыр төзелеше), Дмитриевка авылында Казан-Богородица чиркәве, Беловка шагыйрь Полусов-Шелеби һәйкәле (1913 елда ачылган) һәм башкалар[65].

Күренекле шәхесләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]

Искәрмәләр

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  1. ↑ Аксубай муниципаль районы турында, archived from the original on 2019-07-11, retrieved 2019-07-11 
  2. ↑ Кириллова O.К Проблемы развития малого бизнеса в Республике Татарстан на примере Аксубаевского муниципального района // Экономика и управление в XXI веке: тенденции развития. — В. 22.
  3. ↑ Саушкин Г. А Разведка битумных залежей в процессе бурения глубоких скважин // Георесурсы. — В. 4 (12). — ISSN 1608-5043.
  4. ↑ Кириллова O.к Проблемы развития малого бизнеса в Республике Татарстан на примере Аксубаевского муниципального района // Экономика и управление в XXI веке: тенденции развития. — В. 22.
  5. ↑ 1 2 3 4 Лариса Айнутдинова, Булат Хамидуллин. Аксубаевский район: описание и история — Реальное время. realnoevremya.ru (29 октябрь 2017). Мөрәҗәгать итү датасы: 5 декабрь 2020.
  6. ↑ Аксубай район. Белешмә. tatarica.org. Мөрәҗәгать итү датасы: 19 март 2025. Архивировано 23 май 2025 года. [Тикшерелгән 19 март 2025]
  7. ↑ Герб Аксубаевского района | Геральдика.ру. geraldika.ru. Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  8. ↑ Флаг Аксубаевского района | Геральдика.ру. geraldika.ru. Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  9. ↑ Тимур Рахматуллин. Тайна находки в Аксубаевском районе — Реальное время. realnoevremya.ru (19 июль 2019). Мөрәҗәгать итү датасы: 9 декабрь 2020.
  10. ↑ Степанова Ирина Михайловна Михайлова Валентина Михайловна. . — Чебаксары, 2014. — С. 10. — 328 с.
  11. ↑ 1 2 Людмила Карташова. Колдовская деревня | Республика Татарстан (28 февраль 2002). Мөрәҗәгать итү датасы: 9 декабрь 2020.
  12. ↑ 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Аксубаевский район. tatarica.org. 2020. Tatarica. Татарская энциклопедия. Мөрәҗәгать итү датасы: 28 декабрь 2020.
  13. ↑ Каримова Л.к Архивные данные о движении сельского населения Татарской автономной советской социалистической республики в годы XI пятилетки // Архонт. — В. 5 (8).
  14. ↑ НАРТ. Р1296. Оп 18. Д.1268. Л. 124 г.
  15. ↑ Тыл и фронт дышали в унисон | Республика Татарстан. Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  16. ↑ https://web.archive.org/web/20120203125040/http://www.perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls.
  17. ↑ https://web.archive.org/web/20040404104249/http://www.tatstat.ru/statnas.asp.
  18. ↑ https://web.archive.org/web/20040705160118/http://www.tatstat.ru/statnas.asp.
  19. ↑ https://web.archive.org/web/20101129055808/http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act.
  20. ↑ https://web.archive.org/web/20101129055829/http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act.
  21. ↑ https://web.archive.org/web/20101129055849/http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act.
  22. ↑ http://www.gks.ru/dbscripts/munst/munst92/DBInet.cgi?pl=8112027.
  23. ↑ https://web.archive.org/web/20150518102941/http://www.gks.ru/bgd/regl/B09_109/IssWWW.exe/Stg/d01/tabl-21-09.xls.
  24. ↑ http://www.tatstat.ru/VPN2010/20101/%D0%A2%D0%BE%D0%BC1-%D0%BD%D0%BE%D0%B2.zip.
  25. ↑ https://web.archive.org/web/20150924113335/http://www.tatstat.ru/VPN2010/DocLib8/%D0%9E%D1%86%D0%B5%D0%BD%D0%BA%D0%B0%20%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B8%20%D0%BF%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%8F%D0%BD%D0%BD%D0%BE%D0%B3%D0%BE%20%D0%BD%D0%B0%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D1%8F%20%D0%BD%D0%B0%201%20%D1%8F%D0%BD%D0%B2%D0%B0%D1%80%D1%8F%202011%D0%B3.pdf.
  26. ↑ https://web.archive.org/web/20131012013314/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2013/bul_dr/mun_obr2013.rar.
  27. ↑ https://web.archive.org/web/20140810010825/http://tatstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/tatstat/resources/a34a46804f041c26ae6abe22524f7e0f/%D0%9C%D0%9E%D1%87%D0%B8%D1%81%D0%BB2014.pdf.
  28. ↑ https://web.archive.org/web/20150923180801/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2015/bul_dr/mun_obr2015.rar.
  29. ↑ http://web.archive.org/web/20210508043701/http://www.gks.ru/free_doc/doc_2016/bul_dr/mun_obr2016.rar.
  30. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2017/bul_dr/mun_obr2017.rar.
  31. ↑ http://www.gks.ru/free_doc/doc_2018/bul_dr/mun_obr2018.rar.
  32. ↑ http://tatstat.gks.ru/wps/wcm/connect/rosstat_ts/tatstat/resources/64ec280049620f14a900ff3fbd401489/МОчисл2019.pdf.
  33. ↑ https://web.archive.org/web/20200822004543/https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/CcG8qBhP/mun_obr2020.rar.
  34. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Tom1_tab-5_VPN-2020.xlsx.
  35. ↑ https://rosstat.gov.ru/storage/mediabank/Bul_MO_2023.xlsx.
  36. ↑ Закон Республики Татарстан от 31 января 2005 года N 12-ЗРТ «Об установлении границ территорий и статусе муниципального образования „Аксубаевский муниципальный район“ и муниципальных образований в его составе»
  37. ↑ 1 2 Рейтинг районов Татарстана: 10 худших. inkazan.ru. Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  38. ↑ Кириллова O.к Проблемы развития малого бизнеса в Республике Татарстан на примере Аксубаевского муниципального района // Экономика и управление в XXI веке: тенденции развития. — В. 22.
  39. ↑ Аксубаевский район — Татцентр.ру. Татцентр. Мөрәҗәгать итү датасы: 5 декабрь 2020.
  40. ↑ Зилия Аксанова. «Татнефтепром-Зюзеевнефть» отметил 20-летний юбилей [неопр.]. Нурлат-⁠информ (28 февраль 2019). Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  41. ↑ Людмила ЖАРЕНОВА. Социально-ориентированная компания [неопр.]. Аксубаево (30 ноябрь 2019). Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  42. ↑ Мидхат Шагиахметов посетил предприятия Аксубаевского района | Республика Татарстан. Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  43. ↑ Забрала «дочку». Ведомости. Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  44. ↑ Зинаида ЛЕОНТЬЕВА. Равиль Кузюров: «У работников леса есть потенциал для дальнейшего развития» [неопр.]. Аксубаево (7 сентябрь 2020). Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  45. ↑ Рейтинг районов Татарстана: 10 худших. 14 декабрь 2020 тикшерелде.
  46. ↑ 1 2 Светлана Арсентьева. Край родников, минеральных вод и... нефти | Республика Татарстан (24 ноябрь 2016). Мөрәҗәгать итү датасы: 5 декабрь 2020.
  47. ↑ Нуруллин А.а Мониторинг состояния земельного фонда республики Татарстан // Ученые записки Казанской государственной академии ветеринарной медицины им. Н.Э. Баумана. — Т. 202. — ISSN 2413-4201.
  48. ↑ 1 2 Гайнуллин P.m Возделывание люпина и сои в Республике Татарстан // Достижения науки и техники АПК. — В. 9. — ISSN 0235-2451.
  49. ↑ Зинаида ЛЕОНТЬЕВА. Делегация Аксубаевского района приняла участие на Дне сельского хозяйства РТ [неопр.]. Аксубаево (8 октябрь 2020). Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  50. ↑ Аграрии Татарстана собрали первый миллион тонн зерна урожая-2019. www.agroxxi.ru. Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  51. ↑ Инвесторы Татарстана продолжают ввод новых и модернизацию имеющихся производственных мощностей. www.tatar-inform.ru. Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  52. ↑ Глава Минсельхозпрода РТ ознакомился с ходом полевых работ в Аксубаевском районе РТ. www.tatar-inform.ru. Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  53. ↑ В Аксубаевском районе РТ инвесторы вносят весомый вклад в развитие АПК. www.tatar-inform.ru. Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  54. ↑ На базе агрофирмы «Актай» создан племенной репродуктор по разведению рысистых пород лошадей. www.tatar-inform.ru. Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  55. ↑ 1 2 Мидхат Шагиахметов посетил предприятия Аксубаевского района | Республика Татарстан (17 сентябрь 2020). Мөрәҗәгать итү датасы: 9 декабрь 2020.
  56. ↑ Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан. Территориальный орган Федеральной службы государственной статистики по Республике Татарстан (2020). Мөрәҗәгать итү датасы: 25 ноябрь 2020.
  57. ↑ Федеральная служба государственной статистики Республики Татарстан Основные показатели инвестиционной и строительной деятельности в Республике Татарстан (январь—июнь) // Бюллетень.
  58. ↑ Почему пустуют индустриальные парки Татарстана. Аксубаево — Реальное время. realnoevremya.ru. Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  59. ↑ Жители Аксубаевского района делают селфи с маралами. www.tatar-inform.ru (2 ноябрь 2019). Мөрәҗәгать итү датасы: 9 декабрь 2020.
  60. ↑ Гульназ Хасаншина. На территории Аксубаевского района известны более 130 родников, из них благоустроены порядка 50. [неопр.]. Нурлат-⁠информ (28 сентябрь 2020). Мөрәҗәгать итү датасы: 5 декабрь 2020.
  61. ↑ ЭнергоНьюс » В Татарстане Ритэк оштрафован за разлив нефти [неопр.]. Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  62. ↑ В РТ в результате прорыва нефтепровода выведены из оборота 1,2 га пашни. www.tatar-inform.ru. Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  63. ↑ Росприроднадзор отрицает загрязнение татарстанской реки нефтепродуктами. RFE/RL. Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  64. ↑ Источником неприятных запахов в Казани стал полигон "Восточный" — Реальное время. realnoevremya.ru. Мөрәҗәгать итү датасы: 14 декабрь 2020.
  65. ↑ Всероссийский праздник чувашской культуры "Уяв" открылся традиционным хороводом. ТАСС (6 июль 2019). Мөрәҗәгать итү датасы: 9 декабрь 2020.

Әдәбият

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
  • Аксубаевский район // Татарская энциклопедия / Гл. ред. М. Х. Хасанов. — Казань : Институт Татарской Энциклопедии, 2002. — Т. 1. — С. 85-86. — 672 с.
  • Ахметова М. А. Голод в Татарской республике в начале 1920-х гг. (на примере Чистопольского кантона)// Северовосточный гуманитарный вестник, 2017. № 4 (21). С. 32-40;
  • Бушуев А. Сельское население Татарии накануне и в годы Великой Отечественной войны// Гасырлар авазы, 2012. № 1-2. С. 203—205;
  • Янилкин Н. А. Аксубаевцы — защитники Родины. Книга 2. — Чебоксары, 2011. — 320 с., илл.
  • Экологический гид по зелёным уголкам республики Татарстан / Главный редактор Д. В. Иванов. Авторы-составители: И. И. Зиганшин,Д. В. Иванов, И. Ф. Томаева. — Казань: ООО «Фолиант», 2015. — С. 219. — 280 с.
  • Мударисов В. Г. Историко-географическое описание Аксубаевского района. Казань: Школа, 2008. −200 С.
  • Насыров Р. Г. Сельское расселение в Западном Закамье (вторая половина 16 — начало 18 вв.). Казань, 2007.
  • Симаков В. Е. Энциклопедия чувашских сёл Аксубаевского района Республики Татарстан. Чебоксары: Новое время, 2013.

Сылтамалар

[үзгәртү | вики-текстны үзгәртү]
Чыганак — https://tt.ruwiki.ru/w/index.php?title=Аксубай_районы&oldid=9842505