Казан кремле
Казан кирмәне | |
---|---|
Урнашуы | Татарстан, Казан |
Объект төре | Мәдәни |
Сылтама | 980 |
Юнеско мирасы | 2000 елдан |
Казан Кирмәне (рус. Казанский кремль) — Казанның иң борынгы өлеше һәм ныгытылган корылмасы, шәһәрнең күпгасырлык тарихын чагылдырган архитектура, тарихи һәм археологик истәлекләр комплексы.
Татарстан Республикасы Рәисенең рәсми резиденциясе; 2000 елдан Мәгариф, фән һәм мәдәният мәсьәләләре буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасының (ЮНЕСКО) Бөтендөнья мәдәни һәм табигый мирасы һәм Россиянең федераль әһәмияттәге мәдәни мирасы объекты. Шәһәрнең төп истәлекле урыны.
Казансу елгасы һәм аның сул ермагы — Болак кушылган урындагы биек калкулык борынында чик буе ныгытмасы буларак барлыкка килә[1].
Тарихы
Борынгы тарих
Кирмәннең барлыкка килүе турында язма дәлилләр безнең көннәргә кадәр сакланмаган, әмма, рәсми рәвештә Казан шәһәренә X гасыр башында нигез салына. Ул барлыкка килгән чорда ук Кирмән исемен йөртә, әмма бу турыда язма истәлекләр сакланмаган.
XII—XIV гасырларда Болгар ныгытмасы
Борынгы Казан файдалы табигый-географик шартлары булган җирлектә Болгар дәүләтенең куәтле үсү чорында барлыкка килә. IX—X гасырлар чигендә Казансу елгасы бассейнында болгарларның барлыкка килүе аларның Идел-Кама төбәгенә килеп урнашу барышына бәйле. Казанның хәзерге Кирмән калкулыгында нигезләнүе, Болгар дәүләтенең төньяк-көнбатыш җирлекләрен үзләштерүнең закончалыклы нәтиҗәсе булган һәм икътисади яктан уңайлы яңа җирлектә ныклап урнашып калу белән аңлатыла. Казан тарихы Кирмән калкулыгының болгарлар тарафыннан үзләштерелүе һәм биредә саклану ныгытмалары урнаштырылу белән башлана.
Ныгытмаларны торгызу Кирмән калкулыгының төньяк очыннан башлана һәм X-ХI йөзләр чигенә туры килә. Көньяктан ныклы ныгытмалар корыла. Ул 14 метр киңлектәге һәм 4 метр тирәнлектәге текә чокырдан һәм шулай ук нигезенең киңлеге 12 метр һәм биеклеге 3 метрны тәшкил иткән керү капкалары булган җир өеменнән гыйбарәт. Ныгытмаларның Көнчыгыш һәм Төньягында бер-берсенә якын урнашкан 20-25 см диаметрлы башлары очлы, яндырылган бүрәнә киртәләр калкулык кырыеннан үтәләр. Шәһәр төзелешенең билгеле бер системасы булмый.
XI—XII гасырның беренче яртысында шәһәрнең формалашу барышы бара. Бу вакытта югары Кирмән калкулыгында ныгытма дәүләтнең төньяк-көнбатыш чикләренең терәге була һәм рус кенәзлекләренең Идел сәүдә юлына һөҗүменнән саклый. Идел буе Болгарының роле киңәюе һәм рус кенәзлекләренең аның җирлегенә XII гасырның икенче яртысында аеруча еш булган хәрби һөҗүмнәре, Казанның алга таба үсешенә йогынты ясый. Бу чорда сугыш хәрәкәтләре алып бару позицияләрен ныгыта торган таш корылмалар төзелә. Әлеге төзелеш нәтиҗәсендә ныгытманың тышкы күренеше тулысынча үзгәрә. Элекке агач ныгытмалар урынында 2 метр чамасы калынлыктагы, Казан ханлыгы чорына кадәр сакланып калган шактый куәтле ак таш диварлар тора.
Шулай итеп, XII—XIII гасырның беренче яртысында шәһәр үзенең хәрби ныгытма һәм сәүдә үзәге сыйфатында элеккеге әһәмият саклап калып, сизелерлек үзгәрә. Аны ак таш биналар уратып ала. Ныгытмадан читтә һөнәрчелек бистәсе эшли.
XIV гасырның икенче яртысы — XV гасырның беренче яртысында Хан ныгытмасы
Идел буе Болгарын һәм рус кенәзлекләрен Алтын Урданың бердәм административ системасына керткәч, Казанның чик буе ныгытмасы буларак әһәмияте югала, сәүдә юллары да үзгәрә. Таш ныгытманың саклау әһәмияте түбәнәя, ул чорда Казан зур мөстәкыйльлек ала.
Казан Алтын Урда чорында Урта Идел буеның икътисади һәм сәяси үзәкләренең берсе була. XIV йөз ахыры һәм XV йөз башында таш төзелеше яңадан торгызыла. XV йөз уртасында көнчыгыш һәм төньяк тау битләрендә элеккеге ныгытмалар юкка чыга. Казан ханлыгы чорында диварның бу өлеше яңадан торгызыла. XV йөзнең уртасына кадәр көньяк ныгытмалар үзгәрешләрсез эшләвен дәвам итәләр. Канау бу яктан шулай ук сакланып кала, әмма аның тирәнлеге туфрак, төзелеш һәм көнкүреш чүп-чары белән акрынлап тутыру нәтиҗәсендә 3 метрга кадәр кими.
Казанның Иделдә иң отышлы транзит сәүдә юлларының берсендә урнашуы, һичшиксез, аның алга таба үсеше өчен нигез булып тора. Болгарларның чик буендагы зур булмаган ныгытмасыннан, күбесенчә, Идел буе Болгарының читендә хәрби-сәүдә функцияләре булганлыктан, ул Алтын Урда чорында шактый зур төбәк үзәгенә әверелә. Бу шартлар шәһәрнең Казан ханлыгы башкаласына әверелүенә этәргеч була.
Алтын Урда таркалганнан соң, XV йөзнең уртасында Казан тарихи әдәбиятта «Казан ханлыгы» дип атала һәм 1438—1552 елларда яшәгән дәүләтнең административ үзәгенә әверелә.
XV гасыр башында Казан эре сәүдә-һөнәрчелек шәһәре була. Аның җирлегендә сәүдә районнары һәм бистәләре урнаша, шулай ук төрле һөнәрчелек җитештерүе (тире, зәркән, чүлмәк, металл эшкәртү һәм башкалар) тарала. Икътисади һәм сәяси яктан көчәя барган Казан XV йөз уртасында мөстәкыйль регион үзәгенә әверелә. Бу объектив сәбәпләр күп очракта беренче Казан ханнарын һәм калкулыкта ныгытылган ныгытманы даими яшәү урыны итеп сайлауны билгелиләр.
Казан ханлыгы оешкан вакытка шәһәрнең ныгытылган өлеше иске ныгытма чикләрендә була. Ханлык төзелгәч, халык саны, торак һәм иҗтимагый корылмалар саны арта, яңа җирлекләр үзләштерелә. XV йөзнең икенче яртысында һәм XVI йөзнең беренче яртысында Казан ныгытмасы элеккеге ныгытмаларның чикләреннән чыга. Ныгытма эчендә яңа биналар һәм корылмалар төзү эшләре башлана. Эре таш-кирпеч биналар төзелә: Хан сарае, Җәмигъ һәм Хан мәчетләре, Хан төрбәләре.
Иҗатларында Казан шәһәренең мәһабәтлеге чагылыш тапкан төзүчеләр дәүләттә аерым урын алып тора. Таш һәм агач мәчетләрнең манаралары күккә тиеп торган кебек, аларны дәүләт хакимнәренең зиннәтле сарайлары уратып ала. Шәһәр архитектурасында Болгар чорындагы җирле традицияләр һәм килгән осталарның төзелеш алымнары, бизәкләү ысуллары кушыла.
Казан урта гасырларда мәдәният һәм мәгариф ягыннан зур үсешкә ия булган сәүдә һәм һөнәрчелек шәһәре, анда төрле халыклар һәм дин вәкилләре бер-берсен хөрмәт итеп яши.
XVI йөзнең икенче яртысы һәм XX йөз башы
1552 елда Явыз Иван гаскәрләренең һөҗүмнәре нәтиҗәсендә Казан җимерелә. Ныгытманың күп сакчылары канкойгыч сугышларда һәлак була, калган татар халкын шәһәр читенә сөрәләр. Казан һәм аның тирә-ягына рус халкы килеп урнаша. Мәдәни традицияләр алышына, шәһәр тормышы яңача формалаша. Башкаланың элеккеге бөеклеге юкка чыгарыла, күченеп килгән рус халкы яңа җирлеккә җайлаша. Акрынлап шәһәр киңәя. Сәүдә-сәнәгать җирлеге мәйданы ике тапкырга, XVII йөз башына ишегаллары саны ике меңгә кадәр арта.
Казан рус дәүләтенең көнчыгыш чикләрен саклый торган ныгытмаларның берсе буларак, иң эре шәһәр була.
Идел буенда рус дәүләтенең саклау ныгытмасы Казанның геосәяси роле артуы, аның саклау корылмаларын ныгыту һәм киңәйтү кирәклеген күрсәтә. Явыз Иванның әмере буенча 1556-1952 елларда яңа ак таштан Кирмән төзү өчен Псков өлкәсенең танылган төзүчеләре Постник Яковлев һәм Иван Ширяй җибәрелә. Алар җитәкчелегендә борынгы Болгар ныгытмасы урынында 13 манарадан һәм кирмән диварларыннан торган яңа ныгытмалар системы төзелә башлый.
Яңа Казан Кирмәне көньяк юнәлештә киңәйтелә, XVII йөз башына аның чикләре тулысынча формалаша.
Псков осталары Казан Кирмәне җирлегендә саклау корылмаларыннан тыш, беренче православие гыйбадәтханәләрен төзиләр. Алар - Ару хәбәр, Киприан һәм Устинья чиркәүләре, Спас-Преображенский һәм Троице-Сергиев монастырьлары.
Сылтамалар
- Рәсми сайт(рус.)
Казанның истәлекле урыннары | ||