Татарстан Республикасы һәм Казан шәһәре көне

Төп мәкалә: Татарстан Совет Социалистик Республикасының дәүләт суверенлыгы турында декларация

Татарстан Республикасы һәм Казан шәһәре көне
Татарстан Республикасы байрагы
Кабул ителгән	29.08.1991
Уздырылу урыны	Татарстан
Үткәрелү көне	ел саен 30 августта
Оештырган	Татарстан Республикасы
Кагылышы	Татарстан Совет Социалистик Республикасының дәүләт суверенлыгы турында Декларация кабул ителгән көн

Тышкы видеофайллар
	1995 елда Татарстан Республикасы көнендә Татарстанның Дәүләт җыр һәм бию ансамбле чыгышы

«Казан» гаилә үзәге янындагы паркта Шәһәр көненә багышланган РУВИКИ күргәзмәсе

«Казан» гаилә үзәге янындагы паркта Шәһәр көненә багышланган РУВИКИ күргәзмәсе

«Казан сөлгесе» фестивале, 2023 ел

«Уйнагыз, гармуннар!» гармунчылар фестивале, 2023 ел

«Казан көзе» опера фестивале, 2023 ел

«Наше время — Безнең заман» фестивале, 2023 ел

«Урам» фестивале, 2023 ел

Татарстан Республикасы һәм Казан шәһәре көне (рус. День Республики Татарстан и города Казани) — Татарстан Республикасының дәүләт бәйрәме, һәр елны 30 августта билгеләп үтелә. Татарстан Совет Социалистик Республикасы Югары Советы карары белән 1990 елның 30 августында Татарстан Совет Социалистик Республикасының дәүләт суверенлыгы турында Декларация кабул итү хөрмәтенә гамәлгә куела.

Тарихы

Хәзерге Татарстан территориясе XV гасырда Алтын Урдадан аерылап чыгу нәтиҗәсендә формалашкан Казан ханлыгы җирләрендә урнашкан.

Россия составында Казан ханлыгы беренче тапкыр Казан патшалыгы дип атала, Пётр I реформаларыннан соң Казан губернасы дип үзгәртелә.

Идел-Урал Штаты

1917 елны Бөек Октябрь инкыйлабыннан соң бөтен Россиядә илнең территориаль төзелешенә бәйле җитди үзгәрешләр башлана. Алар Урта Идел буе төбәкләренә дә кагыла. Яңа совет хакимияте Финляндия һәм Польшаның үзбилгеләнү хокукын таный һәм милли мәсьәләне башка халыклар өчен дә гадел хәл итәргә вәгъдә итә. Бәйсезлек алган Финляндия һәм Польша мисалында илнең башка төбәкләре дә үз дәүләтләрен төзергә теләк белдерә. Татарларда дәүләтчелек идеясе тирәсендәге төп бәхәсләр милли-мәдәни автономиягә (бу очракта татар дәүләте конкрет территориясез кала) һәм җирле автономиягә (тарихи нигезләнгән җирлек аерылып чыга) кагылышлы проектларга бәйле. Шул уңайдан 1917 елның 22 ноябрендә Уфада Милли Мәҗлес утырышлары башлана. Ноябрь ае дәвамында парламентка төрле сәяси көчләрне тәкъдим итүче депутатлар сайлана. Съездда төп тема — милли үзбилгеләнү мәсьәләсе. Озак фикер алышулардан соң парламент Идел-Урал Штаты формасында милли-территориаль автономия идеясен тәкъдим итә. Бу идея Россиянең дәүләт төзелешенең унитар формасыннан федеративка күчүен күздә тота.

Татар-Башкорт Совет Социалистик Республикасы

«Идел-Урал Штаты» проекты тормышка ашмагач, бу мәсьәлә буенча инициативаны Совет хакимияте үз кулына ала, ул 1918 елның башында мөселманнар мәсьәләсенә аеруча игътибар бирә. 1918 елның 17 гыйнварында Россия Совет Федератив Социалистик Республикасының (алга таба РСФСР) Милләтләр эшләре буенча халык комиссариаты составында Эчке Россия мөселманнары эшләре комиссариаты төзелә. Җитәкчесе — Мулланур Вахитов (Учредительләр җыены депутаты, Мөселман социалистлар комитеты рәисе). Нәкъ Эчке Россия мөселманнары эшләре комиссариаты күпчелек татарлар һәм башкортларны Совет хакимияте тирәсенә берләштерә.

Милләтләр эшләре буенча халык комиссариатында эшләнгән «Татар-Башкорт Совет Социалистик республикасы турында» Нигезләмә басыла. Документ нигезендә, Татар-Башкорт Совет Республикасы Көньяк Урал һәм Урта Идел буе территорияләрен РСФСР составына кергән территорияләр буларак игълан итәргә тиеш. Татар-башкорт республикасы составына Казан һәм Уфа губерналарын, Оренбург губернасының башкортлар яшәгән өлешен, Пермь, Нократ губернасы, Сембер һәм Самара губернасының чиктәш районнарын кертү планлаштырыла. Декретны милләтләр эшләре буенча халык комиссары Иосиф Сталин, секретарь Семён Марк улы Диманштейн, мөселманнар эшләре буенча комиссар Мулланур Вахитов, комиссариат әгъзалары Шәриф Манатов һәм Галимҗан Ибраһимов имзалыйлар. Булачак республика чикләре «Идел-Урал Штаты» проектын хәтерләтә. Әмма бу очракта Совет хакимияте Урта Иделдә милли дәүләтчелекне булдыруны үз күзәтчелегенә ала.

1918 елның май-июнь айларында Татар-Башкорт Совет Республикасы проекты иҗтимагый-сәяси даирәләрдә актив тикшерелә. Проектка халык ярдәм итә, әмма бу идея чынга ашмый кала. Беренчедән, Гражданнар сугышының актив хәрби гамәлләре комачаулый, бу чорда мөһим вакыйгалар нәкъ менә Урта Идел территориясендә бара, бу, барыннан да элек, Чехословакия фетнәсе була. Икенчедән, абруйлы башкорт сәясәтчеләренең бер өлеше татарлар белән бер республикага берләшүгә каршы чыга. Алар үзләренең башкорт советын — «Мәҗлес»не төзи һәм милли автономияләрен игълан итә. Шул рәвешле, Татар-Башкорт Совет Социалистик Республикасы проекты да гамәлгә ашырылмый.

Урта Идел җирлегеннән Александр Колчак гаскәрләре кысрыклап чыгарылгач, Совет хакимияте территориаль бүленеш мәсьәләләренә игътибар бирә. Башкортлар бу вәзгыятьтән оста файдалана һәм 1919 елның 20 мартында Башкорт Автономияле Совет Социалистик Республикасы төзелү турында игълан итәләр.

Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы

1920 елның 26 гыйнварында Мәскәүдә Россия Коммунистрлар партиясенең (РКП(б)) Үзәк комитеты Политбюросында Татар Совет Социалистик Республикасын төзү турында карар кабул ителә. Шул ук вакытта Сәхибгәрәй Сәетгалиев җитәкчелегендә булачак республиканың чикләрен билгеләү өчен административ комиссия төзелә. 1920 елның 20 мартында Халык Комиссарлары Советы Рәисе Владимир Ленин, Татарстан Республикасын булдыру турында фикер алышу өчен, Кирмәндә Татарстан Республикасына нигез салучыларның берсе, 1920-1921 елларда Татарстан АССР Үзәк башкарма комитеты рәисе, революционер Борһан Мансуров һәм Татарстан Республикасын булдырган, аның беренче хөкүмәт рәисе булган Сәхибгәрәй Сәетгалиевны кабул итә. 1920 елның февраль ахырында Татарстан АССР Нигезләмә бастырыла. Документта шулай ук республиканың булачак территориясе турындагы мәгълүмат та чагылыш таба. Казан, Уфа, Самара, Сембер һәм Нократ губерналарында татар халкы күпләп яшәгән районнарны берләштерү планлаштырыла. Нигезләмәдә республика составына керергә тиешле кече шәһәр һәм авылларда санап үтелә. Шул рәвешле, сәяси картада Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы барлыкка килә. Бөтенроссия Үзәк Башкарма комитеты (ВЦИК) һәм РСФСР Халык Комиссарлары Советы декреты нигезендә 1920 елның 27 маеннан Автономияле Татарстан Совет Социалистик Республикасы (АТССР) төзелә, 1937 елның июнендә Татарстан автономиясе Советларының Гадәттән тыш XI съезды карары белән республика исемендә сүзләр тәртибе үзгәртелә, ул Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасына әверелә.

1990 елның 30 августында ТАССР Югары Советы «Татарстан Республикасының дәүләт суверенитеты турында» Декларация кабул итә һәм Татарстан Совет Социалистик Республикасы — Татарстан Республикасы итеп үзгәртә.

1991 елның 29 августында Татарстан Республикасының «30 августны — Татарстан Республикасы төзелгән көнне — бәйрәм көне дип игълан итү турында»гы 1207-XII номерлы Кануны гамәлгә кертелә, шушы елны беренче тапкыр Татарстан Республикасы көнен билгеләп үтәләр.

1992 елның 7 февраленнән республика «Татарстан Республикасы» исемен йөртә. 1992 елның 21 апрелендә РСФСР Халык депутатлары җыены бу атаманы раслый һәм илнең төп канунына тиешле үзгәрешләр кертә.

30 августта Татарстан Республикасы башкаласы Казан шәһәре көне дә билгеләп үтелә. Казанга нигез салыну вакыты төгәл билгеле түгел, әмма, табылган археологик чыганакларга нигезләнеп, 1005 ел дип фаразлыйлар. Казан Идел Буе Болгарының төньягында чик буе ныгытмасы буларак төзелә. XIII—XIV гасырларда шәһәр Алтын Урда составында әйдәп баручы роль уйный. 1438 елда Казан ханлыгының башкаласы, Бөек Октябрь Инкыйлабыннан соң ТАССР башкаласы итеп билгеләнә.

Бәйрәм чаралары

Традиция буенча Республика һәм шәһәр көне программасы Казан урамнары ишегалларында һәм районнарында үткәрелә торган чаралардан башлана.

«Безнең ишегалды тавышы» бәйгесе 7 ел эчендә шәһәр көне символына әверелә. Үткәрү дәверендә бәйгедә 5 яшьтән 85 яшькәчә биш мең казанлы катнаша.

Бәйрәм көнендә Татарстанда яшәүче халыкларның тел культурасын үстерүгә юнәлтелгән чаралар уза.

2024

30 август

• Республика һәм шәһәр көне Казан Ратушасында тантаналы чарадан башлана, шәһәрнең яңа мактаулы гражданнарын һәм Хөрмәт китабына кертелгән гражданнарны бүләклиләр.

• Кирмән яр буе һәм «Урам» экстрим-паркы арасында урнашкан «Елмай» балалар паркын ачу тантанасы уза.

• Төзекләндерүдән соң Фукс бакчасы ачыла. Ачылу хөрмәтенә җирле тарихны өйрәнүче Марк Шишкин һәм «Даруханәче бакчасы» («Аптекарский огород») исемле ботаника бакчасының ландшафт архитекторы Артема Паршин экскурсия үткәрәләр.

• Гаилә елы кысаларында Казанга республиканың һәр муниципаль районыннан һәм шәһәр округыннан 45 пар яшь пар килә. Алар өчен концерт программасы оештырыла.

• «Казан» гаилә үзәгендә алтынчы «Ике Кремль» («Два Кремля») мотофестивале була. Биредә шәһәр халкы һәм кунаклары байк-мәдәнияте белән таныша. Байкерлар шәһәрнең үзәк урамнарында — Кирмән, Карл Маркс, Вишневский буйлап, Универсиада проспекты, Профсоюз һәм Кремль дамбасы аша гаилә үзәгенә кадәр мото юл уза.

• Шәһәр көненең төп спорт мәйданчыгы — Горький исемендәге үзәк мәдәният һәм ял паркы. Биредә спорт мәктәпләрендә тәрбияләнүчеләр һәм спорт ветераннары белән традицион җиңел атлетика кроссы, шахмат турниры, баскетбол, мини-футбол ярышлары, шулай ук йога буенча ачык дәрес уздырыла.

• Яшьләр мәйданчыгы — «УРАМ» экстрим-паркы. Бәйрәм көне дәвамында Татарстан Республикасы яшьләр эшләре министрлыгы тарафыннан оештырылган алтынчы «Урам фест» фестивале оештырыла. Фестиваль экстремаль спорт төрләре, заманча иҗат һәм урам мәдәнияте вәкилләрен берләштерә.

• Казан Кирмәне диварлары буйлап Татарстан Республикасы Икътисад министрлыгы тарафыннан оештырылган үзмәшгульләрнең «Мин — ул Татарстан» («Я и есть Татарстан») дип аталган ярминкәсе ачыла.

• Бәйрәм көнендә бөтен Татарстан һәм Россия төбәкләреннән бер меңнән артык гармунчы Камал театры мәйданында «Уйнагыз, гармуннар!» тантанасына җыела. Гармунчылар театр янынан Бауман урамы аша уза һәм Беренче Май мәйданына күтәрелә, гармунга кушылган җырлар һәм биюләр белән катнашучылар Казан Кирмәненә уза, Кирмән яр буенда гармунчылар катнашында бәйрәм концерты тәкъдим ителә.

• Г. Камал театры каршындагы мәйданчыкта «Наше время — Безнең заман» эшче яшьләр иҗатының ачык республика телевизион фестиваленең традицион гала-концерты уза. 2024 елда бу 7 концерт. Чарада эре сәнәгать предприятиеләре хезмәткәрләре, шулай ук бюджет оешмалары һәм учреждениеләре хезмәткәрләре үзләренең иң яхшы номерлары белән чыгыш ясый.

• Кабан күле буенда «Милли кием» халык костюмы фестивале була. Бу елны фестиваль үзенең 5 еллыгын бәйрәм итә: бәйрәм концепциясе Казан театры тарихына багышлана.

• Каюм Насыйри урамында «Казан сөлгесе» фестивале үткәрелә. Чарада өч йөздән артык җырчы һәм татар халык биюләрен башкаручылар катнаша. Фестиваль татар халкының җыр-бию сәнгатен саклый һәм популярлаштыра, дөньяның төрле почмакларыннан татар коллективларына тәҗрибә уртаклашу мөмкинлеге бирә. 2019 елдан фестиваль Мәгариф, фән һәм мәдәният мәсьәләләре буенча Берләшкән Милләтләр Оешмасының (ЮНЕСКО) иҗади шәһәрләре челтәренең креатив проектлары исемлегенә кертелә.

• Казан ипподромында традицион ат спорты бәйрәме була. Программада: ат чабышлары, сәнгать осталарының концерты.

• Казан Кирмәне диварлары янындагы Казансу елгасы ярында — Игенчеләр сарае каршындагы мәйданда традициягә әверелгән, «Казан көзе» дип исемләнгән ачык һавада опера фестивале уза. Ул Татарстан Республикасының Дәүләт симфоник оркестры тарафыннан Сладковский Александр Виталий улы җитәкчелегендә оештырыла. Сәхнәдә яшь йолдызлар — Дмитрий Чеблыков һәм Мариин театры солисткасы Мария Баракова чыгыш ясый.

• «Казан» гаилә үзәгендә зур бәйрәм концерты. Программада Казан шәһәр филармониясе артистлары, «Станция МИР» фестивалендә катнашучылар, җырчы Фәүзия, яшь татар башкаручысы «Дышать» , «Братья Гримм» төркеме һәм Дима Билан чыгыш ясый.

• Бәйрәм салюты (Казансу акваториясе).

Бәйрәм уңаеннан котлау сүзләре

2008

Татарстан Республикасының беренче Президенты Минтимер Шәймиев:

«Хөрмәтле ватандашлар!

Сезне Татарстан Республикасы Дәүләт Советы, Хөкүмәте исеменнән һәм шәхсән үз исемемнән Республика көне белән котлыйм.

1990 елның 30 августы — Татарстанның Дәүләт суверенитеты турында декларация кабул иткән көн — безнең өчен аерата кадерле, истәлекле дата, чөнки ул дәүләтчелегебез үсешендә яңа сәхифә ачты. Без ул көнне республикабыз халкы мәнфәгатьләрендә иҗади хезмәт юлын сайладык һәм шул юлдан баруыбызны дәвам итәбез. Төрле тарихи дәверләрнең һәм вакыйгаларның мәгънәсенә төшенеп, аңлап-бәяләп яшәргә өйрәнеп киләбез, шуңа күрә үз киләчәгебезне, балаларыбыз һәм оныкларыбыз киләчәген күп гасырлар буе сакланган, ныгытылган, камилләштерелгән иң яхшы традицияләр нигезендә корабыз. Узган унсигез елның иң мөһим сәяси нәтиҗәсе — республика һәм федераль үзәк арасында, гомумән, илебезнең барлык төбәкләре арасында нәтиҗәле, ышанычлы мөнәсәбәтләр урнаштырылу. Бүген Татарстан Республикасы күпмилләтле Россия дәүләтенең иң ныклы терәкләреннән берсе булып тора.

Татарстанның хәзерге тарихы күпмилләтле халкыбызның искиткеч булдыклы, көчле, зур башлангычлар белән чыгып олы эшләр башкарырга сәләтле икәнен күрсәтеп тора. Кешеләрнең җәмгыятькә файда китерердәй сәләтләре һәм мөмкинлекләре тулысынча ачылсын өчен тиешле шартлар тудырырга, иҗат иреге тәэмин итәргә, үсеш офыкларын киңәйтергә кирәк.

Татарстанлылар үз хезмәтләренең җимешләрен үз гомерләрендә күреп, тормышның яхшыра, матди һәм рухи яктан байый баруын үз гаиләсе мисалында тоеп яшәргә тиеш. Эшчәнлегебезнең төп максаты да нәкъ менә шунда. Бу уңайдан, быел игълан ителгән Гаилә елына багышланган гамәлләрнең әһәмиятен билгеләп үтү зарур дип саныйм.

Без быел Республика көнен халкыбызның тормыш дәрәҗәсен күтәрү юнәлешендәге бик мөһим эшләр белән каршылыйбыз. Татарстан социаль-икътисадый үсештә ил буенча алдынгы урынын эзлекле төстә ныгытып килә. Мисал итеп сәнәгать тармагындагы һәм юл төзелешендәге уңышларны, торак төзү һәм төзекләндерү эшендәге куанычлы яңалыкларны китерергә мөмкин. Басу-кырларыбызда да мул уңыш үстерә алдык.

Узган еллар милли мәдәният һәм рухият, мәгариф һәм фән үсешендә дә уңай эз калдырды. Республикабызның шушы иң зур бәйрәм көнендә без Татарстан халкының бердәмлеген, үзара килешеп яшәвен тагын бер кат шатланып билгеләп үтәбез, чөнки милләтара һәм динара татулык — яшәешебез һәм иминлегебез нигезе.

Татарстанның тагын бер һичшиксез олы казанышы — 2013 елда Бөтендөнья җәйге Универсиаданы Казанда үткәрү хокукын яулау. Әлеге вакыйга икътисад, мәдәният, спорт үсешенә тизләнеш бирер, башкалабыз Казанны һәм, гомумән, Татарстанны дөньяга киңрәк танытыр, халыкара абруен тагын да югарырак күтәрер дип ышанам.

Татарстан Республикасы күп еллар буе тупланган тәҗрибәсенә, киң мөмкинлекләренә таянып, үсешенең барлык юнәлешләрендә фән һәм техниканың иң яңа казанышларына нигезләнгән юлдан көннән-көн ышанычлырак атлый, Россия һәм аның барлык төбәкләре белән бергә яңадан-яңа үрләр яулый.

Кадерле ватандашлар, газиз Татарстаныбыз һәм илебез иминлеге өчен куйган нәтиҗәле, игелекле хезмәтегез өчен барыгызга да олы рәхмәтемне белдерәм һәм сезгә чын күңелемнән нык сәламәтлек, гаилә бәхете һәм изге ниятләрегезнең тормышка ашуын телим».

2015

Россия Федерациясе Федераль Җыелышының Федераль Советы Рәисе Валентина Матвиенко:

«Республика халкын Татарстан Республикасы барлыкка килүгә 95 ел тулу көне белән чын йөрәктән котлыйм. Сезнең үзенчәлекле төбәк үзенең мәдәниятләр төрлелеге белән һәрвакытта да кадерләп саклаган борынгы тарихка һәм бай гореф-гадәтләргә ия. Сез чыннан да бөек үткәнегез һәм күренекле чынбарлыгыгыз белән горурлана аласыз. Узган еллар төбәк өчен уңай үзгәрешләр һәм яңа казанышлар чоры булды. Татарстан халкына республиканың аякка басу чорында авырлыклар кичерергә туры килде, әмма максатчанлык һәм туган якка мәхәббәт икътисадны яңа үрләргә күтәрергә ярдәм итте. Ышанам ки, республиканың күп милләтле халкы тырышлыгы һәм сәләте белән алга таба да Татарстанның чәчәк атуына, Россия дәүләтчелеге ныгуга ярдәм итәчәк.»

Россия Хөкүмәте Рәисенең беренче урынбасары Игорь Шувалов:

«Татарстан Республикасы Россия Федерациясенең демократик җәмгыять буларак үсеше нигезләренең берсе булып тора, һәм республика халкы үзенең чыннан да интелектуаль һәм рухи дәрәҗәсе югары икәнен раслый. Республикада социаль юнәлештәге күп санлы программалар гамәлгә ашырыла, алар республикага Россиянең Идел буе өлешендә яшәү шартлары буенча иң уңайларның берсенә әверелдерергә ярдәм иттеләр. Россия спорты үсеше республиканың югары дәрәҗәдә үсткәрелгән бөтендөнья Универсиадасын һәм су спорт төрләре буенча дөнья чемпионатын уздыруда актив урын алганына турыдан-туры бәйле. Ышанам ки, Татарстан Республикасы, борынгы мәдәният һәм тарихы була торып, гасырлардан килгән гореф-гадәтләренә нигезләнеп, алга таба да ныгый барачак. Чәчәк атыгыз һәм сәламәтлек сезгә!»

Россия Федерациясе Президентының Идел буе федераль округындагы вәкаләтле вәкиле Михаил Бабич:

«Россия регионнарының зур гаиләсендә Татарстан үзенчәлекле урында тора. Республикада алдынгы идеяләр, технологияләр алга этәрелә, чын мәгънәсендә дөнья дәрәҗәсендәге гаять зур проектлар, мөһим социаль программалар гамәлгә ашырыла, милли-мәдәни гореф-гадәтләр кадерләп саклана.»

Казахстан Президенты Нурсолтан Назарбаев исеменнән килгән телеграммада:

«Татарстанның бик зур потенциалы бар һәм Россиянең динамик рәвештә үсеп килә торган регионнарының берсе булып тора. Без Татарстанның иҗтимагый-сәяси, икътисади һәм фәнни-мәдәни тормышта уңыш һәм казанышларын югары бәялибез. Безнең халыкларны электән һәрчак кадерләп сакланган һәм буыннан буынга күчкән дуслык бәйли. Ышанам ки, безнең хезмәттәшлек, Казахстан һәм Россия партнерлыгын ныгытуга ярдәм итеп, алга таба тирәнәя барачак. Тугандаш Татарстан халкына уңышлар, тынычлык һәм чәчәк атуын телим.»

2017

Мәскәү мэры Сергей Собянин:

«Сезне һәм Татарстан халкын чын күңелемнән Татарстан Республикасы көне белән котлыйм. Татарстан — икътисадта һәм социаль өлкәдә, шәһәрләрдә һәм авылларда уңай мохит булдыруда, үзенең инновацион потенциалын гамәлгә ашыруда югары нәтиҗәләргә ирешүче алдынгы төбәкләрнең берсе. Республика казанышлары — кыю планнарны һәм олы бурычларны гамәлгә ашырудан куркып тормаган хезмәт сөючән һәм талантлы кешеләренең тырышлыгы белән ирешелгән уңышлар.»

2024

Татарстан Республикасы Рәисе Рөстәм Миңнеханов:

Шулай ук карагыз

• Татарстан
• Казан

Сылтамалар

1. Татарстан Автономияле Совет Социалистик Республикасы оешуга 100 ел, рәсми сайт